آغاز به کار گردهمایی تاریخ نگاری زمین شناسی در ایران معاصر در فرهنگستان علوم

بر همین اساس، دبیر گردهمایی تاریخ‌نگاری زمین‌شناسی در ایران معاصر و عضو هیئت علمی گروه تاریخ علم بنیاد دایره المعارف اسلامی در ابتدای این نشست با بیان اینکه شاید بتوان نخستین رد پای آشنایی ایرانیان با زمین‌شناسی جدید در مفهوم کلی آن را در ورود نخستین مهندسان نقشه‌بردار و مهندسان جغرافیای یافت، گفت:  در سال ۱1۸۶ شمسی به منظور گردآوری اطلاعات جغرافیایی و نقشه‌برداری از راه‌ها هیئت نظامی ژنرال گاردان به دستور ناپلئون به ایران آمدند.

دکتر مرضیه کاظمی خاطرنشان کرد: پس از آن با انگیزه پرورش متخصصان ایرانی به تدریج همزمان با اعزام افرادی به انگلستان برای تحصیل در علوم مختلف و از سرگیری روابط ایران و روسیه جعفر قلی بیک افشار نیز برای تحصیل در رشته معدن شناسی رهسپار روسیه شد...

وی با اشاره به این‌که پیش از آغاز به کار سازمان زمین‌شناسی کشور بیشتر بررسی‌های زمین شناسی از سوی شرکت ملی نفت و دیگر شرکت‌های نفتی و با همکاری زمین‌شناسان سوئیسی صورت می‌گرفت، تصریح کرد: کار این شرکت‌ها کشف و استخراج ذخایر نفت و گاز بود و نیاز به مطالعات سیستماتیک زمین‌شناسی و اکتشافات کانی‌های ایران و تهیه و تکمیل نقشه‌های زمین‌شناسی کشور بیش از پیش احساس می‌شد و این منجر به تصویب قانون تاسیس سازمان زمین‌شناسی در سال ۱۳۳۸ و راه اندازی آن در سال ۱۳۴۱ شمسی شد.

عضو هیئت علمی گروه تاریخ علم بنیاد دایره المعارف اسلامی با بیان اینکه این گردهمایی ماحصل برنامه‌ریزی مشترک و همکاری گروه تاریخ علم بنیاد دایره المعارف اسلامی، انجمن زمین‎شناسی ایران و فرهنگستان علوم است، خاطرنشان کرد:  هدف از برگزاری این گردهمایی لزوم توجه به کاستی‌های موجود در تاریخ‌نگاری دانش زمین‌شناسی دوران معاصر و تاکید بر اهمیت چنین تاریخ‌نگاری‌هایی است که تا با کمک آنها بدانیم علوم نوین و از جمله دانش زمین‌شناسی چه سرگذشتی در دوران متاخر داشته و برای رسیدن به این مرحله چه فراز و نشیب‌هایی را پیموده است.

وی افزود: بدین ترتیب می‌توانیم با علم به گذشته نزدیکمان و به کمک تجارب بزرگان این دانش وسیع تصویر واضح‌تری از نقشه راه آینده این دانش را ترسیم کنیم و در بهره‌وری از این دانش در مواجهه با مشکلات و معضلات کشور موفق‌تر باشیم.

همچنین استادیار بخش ادبیات و زبان‌های بنیاد دایره‌المعارف اسلامی با سخنرانی تحت عنوان "نگاهی به داده‌های زمین‌شناختی در منابع ایران پیش از اسلام" گفت: در ایران باستان شاخه‌های مختلف دانش، از ادبیات تاریخ و فلسفه و علوم دینی گرفته تا دانش‌های تجربی به ویژه علوم طبیعی و جغرافیا و کانی‌شناسی پدید آمده بودند امروز تنها بخشی از دستاوردهای آن شناخته شده است.

به گفته دکتر عسگر بهرامی، در نوشته‌های بازمانده از دوره باستان که اغلب نوشته‌های دینی یا تفسیر و شرح آثار دینی هستند، باورهایی درباره زمین از جمله چگونگی پیدایش و شکل‌گیری سیمای آن و به تعبیر زمین‌شناسان، تحولات زمین‌ساختی آن و دیگر مسائل ازجمله پیدایش کانسارها آمده است.

وی با بیان این‌که یکی از منابع مهم شناخت دانش ایرانیان باستان متن فارسی کتاب  میانه "بندهش" است؛ گفت: در این کتاب گزارشی از پیدایش و سرآغاز هستی-پایه باورهای اسطوره‌ای_ به دست می‌آید از که دست کم اطلاعات مربوط به علوم طبیعی در آن جالب و در پاره‌ای موارد حتی می‌توان گفت علمی است.

بهرامی خاطرنشان کرد:  بخشی از این کتاب به آفرینش زمین می‌پردازد و شرحی درباره چگونگی زمین‌ها، پیدایی کوه‌ها، دریاها، رودها، دریاچه‌ها، جانوران، مردمان، زنان، گیاه‌ها، ابر، باد و.... آمده است.

استادیار بخش ادبیات و زبان‌های بنیاد دایره‌المعارف اسلامی گفت:  در چند متن دیگر هم  گزارش آفرینش آمده است ست که ما را در شناخت دانش زمین‌شناسی ایرانیان باستان به ویژه زمین‌ساخت و ژئومورفولوژی، هیدرولوژی، کانی‌شناسی و سنگ‌شناسی یاری می‌کند.

در ادامه عضو هیات علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی در سخنرانی خود تحت عنوان گزارشی درباره ساختار دانش زمین‌شناسی در دوره اسلامی گفت: افرادی مثل فارابی و فخررازی که طبقه بندی علوم را در دوره اسلامی انجام داده‌اند، زمین‌شناسی را به عنوان یک شاخه مستقل مثل نجوم، هندسه، طب و داروشناسی تقسیم‌بندی نکرده‌اند.

خانم دکتر سارا فرض‌پور ماچیانی افزود: بر همین اساس مطالبی که به زمین و موضوعات مرتبط با آن می پردازد را باید در منابع مختلفی که به این موضوعات ارتباط دارد، جستجو کرد.

وی تصریح کرد: برخی موضوعاتی که دانشمندان دوره اسلامی به آن پرداخته‌اند و امروز می‌توان زیر مجموعه زمین‌شناسی قرار داد شامل شکل و قطر زمین، لایه‌های زمین، جواهرشناسی، عوارض‌نگاری، آبشناسی، نقشه‌های جغرافیایی، زلزله و آتشفشان هستند.

این عضو هیات علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی در توضیح درباره شکل و محیط زمین در نظرات دانشمندان اسلامی گفت: دانشمندان دوره اسلامی می‌دانستند زمین کروی است و در این مورد پیرو نظر بطلمیوس بودند که به کروی بودن زمین معتقد بود و همچنین آنها مانند بطلمیوس به سکون زمین معتقد بودند و زمین را مرکز عالم می‌دانستند به طوری که می‌گفتند خورشید به دور زمین می‌چرخد و زمین ثابت است.

همچنین رئیس انجمن زمین‌شناسی ایران و دانشیار دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی با طرح این سوال که چرا علوم زمین مهم هستند؟ گفت: در حال حاضر حدود ۴۰ درصد از درآمد ناخالص ملی کشورها وابسته به علوم زمین است و در عوامل توسعه پایدار یک کشور با اقتصاد بر پایه علم و فناوری اگر عوامل موثر را دسته‌بندی کنیم حداقل ۸ مورد آن شامل منابع آب، محیط‌زیست، مصالح ساختمانی، مخاطرات طبیعی، انرژی، منابع معدنی،  کشاورزی و دریاها و منابع آن با علوم زمین مرتبط است.

دکتر منصور قربانی با تاکید بر اینکه زمان حال کلید ادوار گذشته است؛ افزود: در ایران وزارتخانه‌های نفت، کشاورزی، نیرو، راه و شهرسازی و وزارت صنعت و معدن و سازمان محیط‌زیست  با علوم زمین در ارتباط هستند.

وی ضمن اشاره به دومین انقلاب کهن بشری از آن به عنوان انقلاب اکتشاف، پیدایش، فرآوری و ذوب فلز یاد کرد و افزود: این انقلاب با شناخت و اکتشاف فلزاتی از جمله طلا، مس، سرب و روی و آهن همراه است.

دانشیار دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه اولین انقلاب صنعتی- فناوری جهان در نیمه دوم قرن ۱۸ و نیمه قرن ۱۹ رویداد گفت: این انقلاب که در پی اولین انقلاب علمی جهان رخ داد و در اواسط قرن ۱۸ شروع شد و جهان را به توسعه اقتصادی، اجتماعی و سیاسی سوق داد.

قربانی خاطرنشان کرد: اتفاق بزرگی که در این انقلاب رخ داد اختراع ماشین بخار و به کار بردن انرژی حرارتی زغال سنگ به جای انرژی ماهیچه بود و  در این زمان علوم پایه و رشته‌های منشعب از آن باعث گسترش صنعت و فناوری و تولید انواع ماشین‌ها شد.

رئیس انجمن زمین‌شناسی ایران تصریح کرد:  در این مرحله علوم زمین به عنوان منبع اصلی انرژی از زغال سنگ در بخش معدن و ماشین‌های معدن توسعه یافت و استخراج با ماشین‌های حفاری-استخراجی جایگزین نیروی دست شد.

این نشست همچنین میزبان خانم Angela Stocklin فرزند دکتر یوان اشتوکلین به صورت آنلاین بود و ایشان با ارائه سخنرانی خود به بیان خاطرات خود طی چندین سال زندگی در ایران و فعالیت‌های علمی و تحقیقاتی پدر خود در زمین‌شناسی ایران  پرداخت. خانم آنجلا اشتوکلین در سال  ۱۳۴۲ در محله دروس دنیا تهران به دنیا آمد و طی فعالیت پدر خود در مطالعات زمین‌شناسی ایران به همراه خانواده خود در ایران زندگی کرد.

شایان ذکر است؛ دکتر "یووان اشتوکلین" زمین‌شناس سوئیسی از ۱۹۵۰ میلاد نزدیک به 27 سال  به همراه خانواده خود در ایران حضور داشت و به بررسی جامع زمین‌شناسی ایران پرداخت و در ساماندهی بخش زمین‌شناسی و اکتشافات شرکت ملی نفت ایران و تربیت زمین‌شناسان ایرانی و همچنین راه‌اندازی سازمان زمین‌شناسی کشور نقش موثری داشت.

 حاصل فعالیت‌های علمی او در ایران انبوه نقشه‎ها، گزارش‌ها و نوشته‌های متنوع درباره زمین‌شناسی ایران و خاورمیانه و نیز کشف کانسارها، میدان‌های نفتی و گازی متعدد است. همچنین کتاب بسیار خواندنی خاطرات او با عنوان "سرزمین پارس؛ خاطرات یک زمین‌شناس"  در دسترس علاقه‎مندان به تاریخ معاصر و به ویژه تاریخ معاصر زمین‌شناسی این سرزمین قرار دارد.

شایان ذکر است؛ در این نشست دکتر مرضیه کاظمی دبیر اجرایی گردهمایی و عضو هیات علمی بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، دکتر عسگر بهرامی استادیار بخش ادبیات و زبان‌های بنیاد دایره‌المعارف اسلامی با سخنرانی تحت عنوان "نگاهی به داده‌های زمین‌شناختی در منابع ایران پیش از اسلام"، خانم دکتر سارا فرض‌پور ماچیانی عضو هیات علمی بنیاد دایره المعارف اسلامی "گزارشی درباره ساختار دانش زمین‌شناسی در دوره اسلامی"، دکتر محمد صدر دکترای تخصصی تاریخ پزشکی با سخنرانی تحت عنوان "زمین‌شناسی دوره قاجار: بررسی آراء شلیمر" دکتر منصور قربانی رئیس انجمن زمین‌شناسی ایران با سخنرانی تحت عنوان "تاریخ علمی-صنعتی جهان و نقش علوم‌زمین در آنها"، دکتر مرتضی مومن‌زاده با سخنرانی تحت عنوان "ریشه‌یابی جای نام‌های کهن در حوزه فرهنگی ایران"، دکتر مهدی زارع استاد پژوهشکده زلزله‌شناسی با سخنرانی "تاریخچه رشته زمین‌شناسی در ایران و همچنین دکتر منوچهر قرشی زمین‌شناس پیشکسوت با مرور خاطرات زمین‌شناسی خود طی سال‌ها فعالیت علمی و تحقیقاتی در سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور به ارائه نظرات خود پرداختند.