توسط: محبوبه پرورش
مهندس سید عبدالمجید وکیل متولد خوزستان و تحصیل کرده رشته مهندسی معدن دانشکده فنی دانشگاه تهران است. عشق و علاقه وافر به واکاوی اسرار و گنج‌های زمین و کارآموزی در بزرگ‌ترین معادن فلزی وقت مانند کرومیت اسفندقه و فاریاب، او را فردی توانمند و سرآمد در اکتشاف و بهره‌برداری از معادن ساخت. هدایت پی‌جویی و شناسایی بالغ بر 40 اندیس معدنی و اکتشاف مقدماتی مس سرچشمه در کنار دیگر فعالیت‌های معدنی از اثرگذارترین کارهای صورت گرفته توسط ایشان در عرصه منابع معدنی کشور است.
در این مجال و در ادامه مطلب شماره پیشین که در مورد برادران رضایی ارائه گردید، گفتگویی را با مهندس وکیل در این خصوص ترتیب داده‌ایم که امیدواریم مورد توجه قرار گیرد.
با درود و ارادت
- خواهشمندم در ابتدا از نحوه آشنایی و همکاری خود با خانواده رضایی بفرمایید:
در مورد خانواده رضایی به اطلاع می‌رسانم که در تابستان سال 40-1339، آگهی استخدام برای کار در معادن کرومیت اسفندقه در جنوب کرمان در دانشکده فنی دانشگاه تهران را در تابلو اعلانات دیدم و با توجه به خاتمه تحصیل و کارآموزی اینجانب، آمادگی خود را اعلام و پس از مصاحبه با آقای محمود رضایی که مدیرعامل معادن اسفندقه بود، استخدام شدم.
در آن زمان برادران رضایی (علی، محمود، عباس و قاسم) در دفتر شرکت اسفندقه در خیابان البرز روبروی دبیرستان کالج حضور داشتند. آقای علی رضایی مدیرعامل شرکت و واحدهای اقتصادی تابعه بود. محمود رضایی که یک دوره نماینده سبزوار در مجلس شده بود، مدیر امور معدنی بود. عباس رضایی کارهای عمومی و اداری شرکت‌ها را انجام می‌داد و قاسم رضایی هم در دستگاه‌های دولتی و سازمان‌های جهانگردی مشغول و منصوب بود.
من در معدن اسفندقه به عنوان مهندس معدن به مسئول معدن که فردی انگلیسی به نام مارتین واتس (Martin Watts) بود معرفی شدم. واتس، نقشه‌بردار و طراح پروژه‌های معدنی، فردی شایسته و کاردان بود و من در مدت دو- سه سالی که با او کار می‌کردم، مطالب علمی و فنی زیادی یاد گرفتم. از سال 1344 به بعد نیز اداره کارگاه را شخصاً به عهده گرفتم و شرکت پس از بازدیدهای مرتب آقایان علی و محمود رضایی تسلط مرا برای اداره امور مورد تأیید قرار داده و به خدمت آقای واتس (که 10 برابر مهندسین ایرانی حقوق می‌گرفت) خاتمه دادند.
- می‌دانیم که فعالیت و همکاری شما با برادارن رضایی محدود به معادن اسفندقه نبود. لطفا در خصوص توسعه همکاری‌ها و فعالیت‌های معدنی خود در این رابطه برایمان توضیح بفرمائید.
در فاصله سال‌های 40 تا 44 به طور ثابت و موردی به معادن کرومیت سبزوار در فرومد و گفتای (جغتای) سرکشی می‌کردم و آن معادن را سرپرستی و راه اندازی کلی کرده بودیم. همانطور که خودتان نیز در مطلب شماره قبل این فصلنامه، اشاره کردید، رضایی‌ها پس از اطلاع از وجود کرومیت در اطراف سبزوار به اکتشاف و بهره‌برداری این ماده معدنی رو آوردند. در همان سال‌های 43 تا 45 نیز معادن بزرگ و غنی از کرومیت در کوه‌های بشاگرد در شرق میناب را پس از مشکلات فراوان در اختیار گرفته بودند.
معدن کرومیت اسفندقه که جزو کرومیت‌های بسیار مرغوب جهانی از نظر خلوص و کیفیت می‌باشد تا قبل از سال 39-1338 در اختیار شرکت کل معادن بوده است و برادران رضایی پس از شناسایی‌های اولیه کرومیت در معادن سبزوار و اطلاع از کمیت و کیفیت معدن اسفندقه، این معدن و کارگاه را خریداری و در اختیار می‌گیرند و از همین معدن و در فاصله بین سال‌های 1338 تا 1343 به تدریج از نظر مالی و قدرت اجرایی جزو معدنکاران بزرگ معرفی و به تدریج شرکت معدنی فاریاب را برای بهره‌برداری معادن بزرگ منطقه بشاگرد به نام ذخایر معدنی شهریار، شاهین و امیر (به نام فرزندان علی و محمود) تشکیل و برای امکانات کامل صادراتی شرکت مینرال اکسپورت را در بندرعباس ایجاد و انبارها و قسمتی از اسکله بندرعباس را برای کارهای صادراتی در اختیار گرفتند.
- با توجه به عملکرد موفق برادران رضایی در اکتشاف و بهره‌برداری از معادن کرومیت کشور، چه عاملی ایشان را به سمت اکتشاف مس و اکتشاف معدن مس سرچشمه سوق داد؟
در اواسط سال 1344 و اوایل سال 1345، بازارهای کرومیت با وجود ذخایر جدیدی که در آفریقای جنوبی و قسمتی از آمریکای جنوبی کشف گردید، روند نزولی پیدا کرد و از طرف دیگر با توجه به تحولات اجتماعی و اقتصادی در کشور شیلی که بزرگ‌ترین تولید کننده مس جهان است، قیمت فلز مس، صعود فوق‌العاده‌ای داشت و بدین ترتیب فعالیت برادران رضایی نیز علاوه بر کرومیت به سمت فلزات دیگری مثل مس و آهن سوق پیدا کرد. علی رضایی با درایت و تسلط کامل بر بازارهای جهانی و داخلی و روابط نزدیکی که با مراجع قدرت پیدا کرده بود، وارد بازار فولاد شد و به ترتیب شرکت نورد و فولادسازی شهریار و شاهین را در خوزستان احداث کرد و در اواخر دهه 40 سلطان فولاد و مرد اول تولید و اقتصاد لقب گرفت. او در اوایل سال 1350 به عرصه سیاست ورود پیدا کرد و سناتور اول تهران شد و همگام، بانک بزرگ شهریار را تأسیس و مدیریت کرد.
و اما آقای محمود رضایی...
ایشان در اوایل سال 1345، اینجانب را مدیر فنی شرکت‌های معدنی جدید خود به نام‌های آذربایجان، خراسان و کرمان نمودند و با توجه به شرایط مطلوب بازار مس، اکیداً از من خواستند تا هر چه زودتر در تمام کشور برای پیدا کردن ذخایر مس مجدانه به پی‌جویی و اکتشاف بپردازیم.
- و از ملی شدن صنعت مس بگویید:
همانطور که در مکاتبات مربوط به سرچشمه گفته‌ام، بعد از بحران نفت در کشور و اختلافاتی که بین دولت ایران با شرکت‌های نفتی برای قیمت نفت پیش آمد، با توجه به همزمانی قرارداد بزرگ معدنی بین شرکت معدنی مس سرچشمه کرمان و شرکت انگلیسی سلکشن تراست (Selection Trust)، دولت ایران برای اظهار وجود در مقابل کارتل‌های بزرگ نفتی، پروژه بزرگ معدن مس سرچشمه را به عنوان برگ برنده اعلام و مس را ملی اعلام کرد.
- پس از ملی شدن مس، وضعیت مطالبات و سهام شرکت و برادران رضایی به چه صورت بود؟
بعد از درخواست‌ها و مطالبات، با میانجی‌گری آقای مهندس اصفیا، قرار شد تا حدود 53 یا 55 میلیون تومان به گروه رضایی و 25 میلیون پوند به شرکت انگلیسی پرداخت گردد. هم‌چنین گروه رضایی، امتیاز احداث کارخانه سیمان مازندران، کارخانه مونتاژ بولدزر و ماشین‌آلات سنگین میتسوبیشی (که بعداً HEPCO نامیده شد) و اداره سهام عمده شرکت سرب و روی باما اصفهان و... را در اختیار گرفت.
سهام شرکت مس سرچشمه عمدتاً متعلق به شخص محمود رضایی و فرزندانش بود (نزدیک به 70 درصد) و بقیه قسمتی به برادران عباس و قاسم و سایر شرکاء تعلق داشت. بنده هم یک درصد سهم (به قول ایشان سهم ممتازه) داشتم چون پولی بابت هزینه‌های اولیه نداده بودم و به عنوان کاشف معدن این سهم را به من دادند.
آقای مهندس وکیل اطلاعات کاملی را از اکتشاف معدن مس سرچشمه و نیز سرگذشت برادران رضایی در اختیار ما قرار دادند که در آرشیو اسناد پارک موزه علوم زمین نگهدای خواهد شد. ضمن تشکر از این بزرگوار برای همه بلند همتان و معدنکاران شریف این سرزمین زرخیز آرزوی توفیق داریم.
در شماره بعد داستان زیبای اکتشاف مس سرچشمه را به قلم شیوای مهندس وکیل در اختیار خوانندگان این فصلنامه قرار خواهیم داد.
