ایران - مشهد مقدس
اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق
پیک بی خبری (در لا به لای اسناد)
نگاهی گذرا به پروژه زمین‌شناسی - اکتشافی شرق ایران (1)
به قلم: دکتر جمشید افتخارنژاد
در آغاز مطالعات زمین‌شناسی و اکتشافات مقدماتی معدنی و در شرایطی که سازمان زمین‌شناسی تازه به یاری سازمان ملل بنیان نهاده شده بود، بخش گسترده ای از شرق ایران جزء مناطق ناشناخته از نظر زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی به شمار می‌رفت. از دیگر سو، انجام این مطالعات در این منطقه در آغاز با تعداد محدودی از جوانان آموزش دیده مقدور نبود ولی همزمان با بهره‌گیری از درآمد سرشار نفتی امکان سرمایه‌گذاری در منطقه را فراهم شده بود به طوری‌که با بهره‌گیری از خدمات شرکت‌های خارجی انجام این امر میسر به نظر می رسید. همزمان جوانان آموزش دیده در سازمان خود را شایسته این مطالعات می‌دانستند و انجام این خدمات را به علل مختلف توسط خارجی‌ها به مصلحت نمی‌دانستند از این رو با ایجاد پایگاه مطالعاتی در دو منطقه بیرجند و زاهدان و واگذاری خدمات کار خود را آغاز نمود ولی از آن جا که انجام امر با تعداد محدود از کادر جوان سازمان در یک زمان محدود که مورد نظر برنامه‌ریزان کشور بود عملا میسر نبود در نهایت امر، بخش وسیع این مطالعات به چهار شرکت ایرانی با مشارکت همکار خارجی واگذار گردید و دو بخش در منطقه نیز در انحصار سازمان قرار گرفت. سازمان شرح خدمات جامعی برای فاز نخست تدوین نموده به طوری‌که شرکت‌ها ملزم به رعایت آن با نظارت سازمان شدند و بدینگونه با اعمال نظارت لازم مناطق مشخص شده، مطالعات ارزشمندی انجام داد.
خدمات پیش‌بینی شده در این منطقه ناشناخته معدنی در فاز اولیه عبارت بودند از:
1. تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی 1:250000 و تشخیص مناطق پرتوان معدنی
2. تهیه نقشه‌های پرتوان منطقه‌ای با مقیاس 1:100000 که تقریباً 30% کل منطقه را پوشش می‌داد
3. مطالعات ژئوشیمیایی در محدوده نقشه‌های 1:100000 با تمرکز روی کانی‌های سنگین و تدوین نقشه‌های ناهنجاری‌های ژئوشیمیایی برای 4 عنصر استراتژیک پایه (Basemetal)
4. اکتشافات چکشی در محدوده های مهم
5. برداشت‌های سنیتولومتری جهت شناسایی مواد رادیواکتیو
در این مرحله آثار و علائم کانی‌سازی را مشخص نموده و در فاز بعدی مناطقی را جهت اکتشاف تفصیلی با شرح خدمات لازم توصیه نموده و در صورت تأیید نتایج اقدامات بعدی انجام شود. با آن‌که شرکت‌ها قبل اتمام خدمات برنامه نخست بر اساس یافته‌های خود مناطقی را برای فاز بعدی پیشنهاد نموده بودند ولی در این مورد ارزیابی لازم از طرف سازمان موکول به اتمام خدمات اولیه شده بود و این ارزیابی را بعد از تکمیل خدمات توسط گروه کارشناسی سازمان انجام گردید و توصیه‌های لازم صورت پذیرفت و این یکی از افتخارات سازمان بوده است که توانست علیرغم کمبودهای موجود در آن زمان نخستین بخش پروژه شرق ایران را به نحوی که پیش‌بینی شده بود بدون کمبودی در کل پروژه به نحو شایسته‌ای انجام دهد.
با بهره‌گیری از خدمات و اطلاعات اولیه در منطقه، شرح خدمات جامعی توسط اشتوکلین و افتخارنژاد تدوین گردید و استانداردهایی برای یکسان سازی نقشه‌های 000 100: 1 و 000 250: 1 می‌باشد به طوری‌که برای هر سانتی‌متر مربع نقشه‌های زمین‌شناسی با توجه به مقیاس نقشه یک منطقه بازدید (Observation point) با شرح مطالعات صحرایی و خدمات آزمایشگاهی در نظر گرفته شد و در نتیجه زمین‌شناس را گریز از این مشاهدات و ثبت آن‌ها نبود و بدینگونه زمین‌شناس ناظر را در امر نظارت یاری و اعمال نظارت را تسهیل می‌نمود. سازمان زمین‌شناسی تعدادی از نیروی خود را به طور دائم یا موردی به این امر مهم اختصاص داده بود و در نتیجه به موازات پیشرفت خدمات مورد نظر، کنترل را برای ناظران تسهیل می‌نمود. این کنترل مطالعات بر خلاف مهندسی مشاور بود که در اجرای خدمات مشابه در کشورهای دیگر به چنین کنترلی نیازمند نبودند با اعمال نظارت در پروژه شرق ایران، حاصل کار در زمان خود کم‌نظیر بود؛ اما قضاوت نهایی را به پویندگانی که از این نقشه‌ها استفاده می‌نمایند واگذار می‌گردد. در طول عملیات، ناظرین سازمان که خود نیز با مسائل زمین‌شناسی منطقه آشنا و از تجربه لازم برخوردار بودند؛ کارشناسان مهندسین مشاور را به عدم رعایت شرح خدمات و استاندارد تدوین شده، تذکر داده و در مواردی وادار به تکرار مطالعات می‌نمودند. هر چند که مطالعات زمین‌شناسی یک بررسی تحقیقی بود اجرای آن با خدمات پیمانکاری مشکلاتی را سبب می‌گردد ولی سازمان زمین‌شناسی کشور اجرای این خدمات را به صورت تلفیقی پیمانکاری – مشاوره‌ای انجام داده است. به‌هرحال نتیجه کارها جمله منتشر گردیده و در دسترس کاربران قرار گرفته است که بی تردید قضاوت نهایی با کاربران است. البته نتایج مطالعات با مقایسه با کشورهای مجاور و همسایه برتری آن‌ها ثابت می‌گردد و سازمان در منطقه از یک برتری آشکار برخوردار است.
با آغاز انقلاب اسلامی که کارشناسان خارجی ایران را ترک کردند تقریباً مطالعات صحرایی باتمام رسیده بود و در این مرحله حدود نصف گزارش‌ها و نقشه‌ها تحویل سازمان ارائه شده بود. در بسیاری از مناطق گزارش‌ها و نتیجه برداشت‌ها را به خارج منتقل نموده بودند و سازمان توانست بخشی از نتیجه کار را از آرشیو شرکت‌ها کسب نماید علاوه بر آن در روش نظارت شرکت‌ها ملزم به ارائه گزارش مقدماتی شده بودند و در نتیجه حاصل کار خود را به سازمان تحویل داده بودند. حضور اکیپ‌های سازمان در بیرجند و زاهدان و نظارت دقیق کارشناسان سازمان همراه با مدارک کسب شده از دفاتر شرکت‌ها، سبب شد تا که این مدارک را تلفیق نمایند و در مواردی با اجرای خدمات تکمیلی و با استفاده از امکانات جاری سازمان کلیه خدمات پیش‌بینی شده در قرارداد را چاپ و منتشر نمایند؛ البته در اجرای آن خدمات سرزمین‌شناس فرانسوی شرکت ژئومتال (آقای فومله) و شرکت پاراگون (آقای مکال) بدون دریافت هزینه و صرفا با توجه به علاقمندی خودشان با همکاری صادقانه با ناظر پروژه (اینجانب) در تکمیل کار بهره کامل گرفته شد که از این نظر جای سپاس دارد. با کسب این اطلاعات شرق ایران دیگر منطقه ناشناخته نبوده و اطلاعات پایه‌ای را برای مطالعات بعدی در اختیار گرفت.
بیش از 28 نقشه 1:250000 منطقه تدوین و منتشر شده است و اغلب آن‌ها با گزارش همراه می‌باشد و حدود 35% مناطق پتانسیل‌دار معدنی مشخص گردیده و نقشه 1:100000 با گزارش مبسوط (explanatory text) منتشر گردیده است. علاوه بر این ها، اکتشافات چکشی برای شناسایی آثار و علائم کانی‌زائی صورت گرفته و در همین محدوده مطالعات ژئوشیمیایی و مطالعات کانی‌های سنگین و برداشت‌های سنیتولومتری انجام گرفته است.
نقشه زیر نواحی تحت پوشش این پروژه مهم را نشان می دهد. در شماره آینده با نگاهی تفصیلی‌تر به ابعاد دیگری از این پروژه خواهیم پرداخت.
