آشنایی با دیدنی‌ها و جاذبه‌های منطقه شمال شرق ایران (استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی) خالی از لطف نیست. معرفی این مناطق می‌تواند شامل پدیده‌های طبیعی، سازه‌های خاص و ویژگی‌های بومی منطقه باشد. اما هر چه هست بخش کوچکی از زیبایی های کشور ما ایران را در بر می‌گیرد. خورشید مشرق از ارسال مطالب در این رابطه استقبال می‌کند.
به زلالی امید در دل کویر؛
قنات قصبه گناباد
توسط: سحرناز تاج‌بخش
اگر گذرتان بر مناطق خشک و کویری ایران افتاده باشد، معنی و زیبایی آب را به شکلی متفاوت درک می‌کنید. آب که مظهر زندگی، طراوت و رونق روزگار است از دیرباز نزد ایرانیان که در سرزمین‌های پهناور اما خشک زندگی می‌کردند، از ارزش خاصی برخوردار بوده است. دنیای امروز اگرچه به ظاهر از نظر تامین نیازهای اولیه‌ی انسان موفق به نظر می‌رسد اما لازمه‌ی دوامِ این موفقیت، هوشمندی همراه با هوشیاری و استفاده صحیح از منابع خدادادی است.
در بازدید از قنات قصبه گناباد، دو بار ناکام بودم و از مجموعه‌ی خاک آلود بیرونی، انتظار شگفتیِ عظیمی را نداشتم. اما هر چه بود، برای بار سوم هم برای دیدن این مکان تلاش کردم و امروز از اینکه توانسته ام آن را ببینم، احساس سبکبالی دارم. چرا که این مجموعه مدفون شده در خاک‌های حاشیه کویر، یکی از شگفت انگیزترین تلاش های بشر برای ارج نهادن به ارزشِ زندگی است.
قنات قصبه گناباد قدیمی ترین قنات جهان محسوب می‌شود و سفال‌های به دست آمده از اطراف آن مربوط به دوره هخامنشیان است. از ویژگی‌های ممتاز این قنات 2500 ساله، شهرتش به عنوان پرآب ترین قنات جهان و عمیق ترین مادرچاه جهان به عمق 300 متر است. ناصرخسرو قبادیانی در سفرنامه خود از این قنات به عنوان قنات کیخسرو یاد کرده است: «آبی عظیم در این کاریز روان است و آن کاریز چهار فرسنگ می‌رود و آن گفتندکیخسرو فرموده‌است، کردن.»
ساختن این قنات از عجایب دست ساز بشر به شمار می‌رود. با کمی تامل در می یابیم که حفر چاه در عمق 300 متری، با امکانات بدوی هزاران سال پیش، کاری مشقت بار و عظیم بوده که از سویی مهارت و علم بالای مردمان آن زمان را نشان می‌دهد و از سویی ارج نهادن به سرزمین مادری را یادآور است... عشقی که رنجِ حفر این قنات را آسان می‌کند و تن به رفتن از دیارِ آشنا را نمی دهد.
راهنماهای این قنات، آن را با برج ایفل مقایسه می‌کنند. برج ایفل که تنها 130 سال از عمر آن می‌گذرد و به طول 300 متر روی زمین بنا شده، از دیدنی‌های جهان محسوب می شود و معماری آن مورد توجه است. اما سازه‌ای در عمق 300 متری و در زمانی حدود 3000 سال، حقیقتاً به نیرویی بیش از معماری نیاز داشته است. رساندن نور و هوا به آن عمق برای کسانی که چاه‌ها را حفر کرده اند، یافتن مسیر آب در زیر زمین، در نظر گرفتنِ خطر ریزش چاه‌ها و مسدود شدن آن، همه از عجایب این سازه‌ی دست بشر است.
لباف خانیکی باستان شناس، طول رشته‌ی اصلی این قنات را 131هزار متر می‌داند که در امتداد دره‌ی خانیک کشیده شده است. به دنبال آن رشته‌های دیگر قنات به خصوص در مواقع خشکسالی و کم آبی حفر شده‌اند. ریزش‌های پی‌درپی قنات، سبب شد رشته‌ی دیگری از قنات حفر شود (در مسیر فردوس) تا در صورت ریزش یکی، آب به داخل کانال دیگر جریان یابد و مسدود نشود. این دو رشته خود به شش رشته ی فرعی تقسیم می‌شوند. مادرچاه این قنات در دامنه‌ی شمالی سیاه کوه قرار دارد و عمق مادر چاه اصلی در انتهای رشته‌ی دولاب نو، با توجه به شیب زمین،حدود 300 متر و میزان آب دهی آن بیش از 130 لیتر در ثانیه است! از دیگر هوشمندی‌های به کار رفته در معماری این قنات، تعداد زیاد چاه‌های آن است که به بیش از ۴۷۰ حلقه می‌رسد. این موضوع سبب پیشگیری از کور شدن چاه‌ها توسط دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه ها شده است. یافتن مسیر آب در زیر زمین از طریق نشان کردن گیاه خارشتر بر سطح زمین انجام شده است. سبزی و طراوتِ این گیاه که ریشه‌ی خود را تا عمق 30 متر به داخل زمین می‌فرستد، نشانه‌ی خوبی برای حفرکننده‌های چاه بوده است تا مسیر آب را دریابند.
این قنات ابتدا در سال 1379 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۲۹۶۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و سپس به تاریخ ۲5 تیرماه ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی ثبت شده در یونسکو قرار گرفت.
این قنات، شاید زیبایی برج ایفل یا سازه‌های شگفت‌انگیز معماری مدرن را نداشته باشد، اما زیبایی پنهان آن، در معنای آن نهفته است: تلاش، اندیشیدن برای زندگی بهتر، تسلیم نشدن در برابر مشکلات و امید...
قنات قصبه گناباد از حیرت انگیزترین پدیده های ساخته دست بشر و نمادی از هم نوایی بشر با طبیعت است. این قنات به طول 33 کیلومتر، از دو رشته اصلی به نام های قصبه و دولاب تشکیل شده است که مجموعه 427 میله چاه دارد. حفرکانالی با این عظمت با ژرفنای بیش از 300 متر و حجم افزون بر 73 میلیون متر مکعب خاک برداری، آن هم بدون کمترین خطا در مسیر یا شیب بندی از زمان هخامنشیان یک شاهکار بی نظیر در سراسر جهان است. این قنات شگفت انگیز که تاریخ آن حداقل به 2250 سال پیش بر می گردد یکی از پر آب ترین قنات های ایران بوده و دبی آب آن تقریبا در تمام طول سال ثابت است. آب این قنات در گذشته تا 34 کیلومتری شمال مظهر آن منتقل می شده و سطح وسیعی از اراضی کشاورزی را سیراب می‌کرده است.
متن تابلوی راهنما در ورودی قنات قصبه در گناباد
