توسط: هادی شریفی
ضرورت توجه به مخاطرات زمین شناختی به عنوان یکی از عوامل بسیار مؤثر در توسعه ایمن زیرساخت‌های اصلی هم‌چون خطوط انتقال انرژی و حمل و نقل، مراکز بزرگ صنعتی و عمرانی، سکونت‌گاه‌های انسانی و...، هم‌چنین حفظ ایمنی و به حداقل رساندن تلفات انسانی همواره در اولویت کار کشورهای پیشرفته دنیا بوده است. در سال‌های اخیر کشورهای در حال توسعه نیز انجام مطالعات پایه مرتبط با مخاطرات زمین‌شناختی را به صورت جدی در دستور کار خود قرار داده‌اند.
در کشور ما نیز مطالعات مرتبط در حوضه مخاطرات از ده‌ها سال قبل آغاز و در قالب نقشه و گزارشات متعدد منتشر شده است. یکی از ایرادات اصلی وارد بر مطالعات صورت گرفته کاربردی نبودن این مطالعات در فاز اجرایی است. به عنوان مثال نقشه گسل‌های کشور تاکنون در مقیاس‌های مختلف تهیه و منتشر شده است ولی متاسفانه عدم توجه به کاربردی کردن این مطالعات تاکنون نتایج درخور توجهی در کاهش مخاطره زمین لرزه نداشته است. این خطر با افزایش فزاینده جمعیت شهری و حاشیه‌نشینی در اطراف کلان شهرها و عدم رعایت ابتدایی‌ترین اصول ساخت و ساز در آن‌ها باعث نگرانی مردم و مسئولین از ایجاد فاجعه انسانی غیرقابل تصور در صورت بروز زمین لرزه مخرب در این مناطق شده است.
عدم استفاده از مطالعات پایه در طرح‌های توسعه شهرها و مراکز حساس صنعتی و خدماتی در طی سالیان گذشته و خسارات جانی و مالی فراوان در زمین‌لرزه‌های گذشته مسئولین را بر آن داشته تا در اولین قدم به شناسایی دقیق گسل‌ها در کلان شهرها بپردازند. با مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی کشور در تاریخ 30 شهریورماه 1395، مسئولیت انجام این مطالعات با عنوان "طرح تدقیق گسل‌ها و تعیین حریم آن‌ها" به سازمان زمین شناسی محول شده است. در فاز نخست 5 کلان شهر تهران، مشهد، تبریز، کرج و کرمان در اولویت انجام این مطالعات قرار گرفته اند. در این طرح در فاز نخست گسل‌های اصلی در کلان شهرها شناسایی و از نظر موقعیت مکانی تدقیق شده و در مرحله دوم با استفاده از مطالعات تکمیلی حریم آن ها جهت رعایت پارامترهای ساخت و ساز مشخص می گردد.
بر طبق مصوبه یاد شده، مسئولیت انجام طرح تدقیق گسل‌ها در شهر مشهد به عنوان دومین کلان شهر کشور با ابلاغ رسمی اداره کل مسکن و شهرسازی در تاریخ 26 اردیبهشت 1396، به اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق واگذار گردید تا با استفاده از توان کارشناسی خود و بهره‌گیری از مشاوره اساتید دانشگاهی این طرح را به سرانجام برساند.
در آغاز دو کارگروه با عناوین کمیته علمی و کمیته راهبردی جهت پیشبرد طرح توسط اعضای کارگروه زمین لرزه استان تعیین و ابلاغ دو ساله از طرف مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی برای اعضا صادر گردید. اعضای کمیته علمی شامل 4 عضو از اداره کل زمین شناسی مشهد به همراه 4 عضو از دانشگاه فردوسی و اعضای کمیته راهبردی شامل نمایندگانی از هر یک از دستگاه های اجرایی استان می باشد.
اولین جلسه کمیته علمی در تاریخ 96/3/7 برگزار و در دومین جلسه کلیات شرح خدمات برابر سرفصل‌های زیر به تصویب رسید.
مرحله اول:
تدقیق و شناسایی پهنه‌های گسلی در محدوده گسل‌های اصلی (مدت زمان اجرا 16 ماه)
1- گردآوری اطلاعات موجود
• گردآوری کلیه مستندات موجود شامل عکس‌های هوایی، داده‌های توپوگرافی، مستندات زمین‌شناسی، داده‌های ماهواره‌ای، اطلاعات لرزه‌ای، داده‌های ژئوفیزیک، اطلاعات ژئوتکنیک، مقالات، گزارشات در دشت مشهد
۲- مبانی تئوری
• تعاریف کلی گسلش، استانداردها در خصوص حریم گسل‌ها، بررسی نقش آبرفت در گسلش سطحی
۳- مطالعات دورسنجی
• رادار
• ارزیابی شکستگی‌ها
4- مطالعات زمین‌شناسی سطحی
• بررسی زمین‌شناسی عمومی دشت مشهد و مناطق اطراف
• مطالعات مورفوتکتونیکی
• مطالعات زمین ساختاری (توصیفی، جنبشی و دینامیکی)
۵-مطالعات زمین‌شناسی زیرسطحی
• مطالعات ژئوفیزیک
• مطالعات ژئوتکنیک (در صورت نیاز)
• حفر ترانشه (در صورت نیاز)
۶- مطالعات دیرینه لرزه‌خیزی اولیه
• تعیین موقعیت ترانشه‌ها در زون گسلی
• ارزیابی جابجایی‌های جوان
۷- تعیین حریم
• پیاده‌سازی روند گسل‌ها بر روی نقشه‌های توپوگرافی پایه 1:2000
• تعیین حریم در فرادیواره و فرودیواره با توجه به دقت مطالعات در بخش‌های مختلف گسل‌ها
• ارائه پیشنهادات و توصیه‌های فنی در خصوص نوع کاربری زمین در حریم‌های تعیین شده
مرحله دوم
مطالعات تکمیلی ارزیابی حریم گسل‌های شهر مشهد
۱- مطالعات زیرسطحی تکمیلی در کل محدوده شهر و اطراف آن
• مطالعات ژئوفیزیک تکمیلی
• حفر ترانشه
• گمانه‌های اکتشافی
۲- مطالعات دیرینه لرزه‌خیزی
• حفر ترانشه‌های تکمیلی
• نقشه‌برداری و مطالعات سن‌سنجی
• ارزیابی نرخ فعالیت گسل‌ها
۳- مطالعات پایش و رفتارنگاری
• نصب شبکه لرزه‌نگاری موقت و دائمی
• نصب ایستگاه‌های ثابت GPS
۴- تعیین حریم
• تعیین حریم گسل‌های شناسایی شده در کل پهنه طرح جامع شهر مشهد در مقیاس 1:500
• ارائه پیشنهادات و الزامات قانونی در حریم گسل‌ها
• ارائه گزارش نهایی به همراه مستندات
پس از تصویب طرح و برآورد هزینه‌های مترتب بر هر یک از مراحل اجرای پروژه مراتب به مبادی مرتبط جهت تأمین اعتبار منعکس گردید.
بعد از تصویب شرح خدمات، گردآوری و تحلیل مطالعات قبلی اولین مرحله پیمایش های صحرایی در تاریخ دهم آذرماه 96 به مدت 15 روز آغاز و با انجام مرحله دوم در تاریخ بیست و نهم آذر به مدت 10 روز تکمیل و نتایج فاز اول با ارائه نقشه تدقیق شده شامل مسیر گسل‌های اصلی و گسل‌های جدید شناسایی شده با دقت بسیار بالا (60 سانتی متر) با کمک تصاویر ماهواره ای کویک برد (Quickbird) و نقاط برداشت صحرایی ترسیم گردید.
نمونه اسناد پایه استفاده شده در مطالعات دفتری
نمونه برداشت های صحرایی گسل سنگ بست شاندیز در منطقه طرقبه
ادامه - نمونه برداشت‌های صحرایی گسل سنگ بست شاندیز در منطقه طرقبه
نمونه برداشت‌های صحرایی گسل سنگ بست شاندیز در گسل سنگ بست شاندیز- مخزن سد طرق- کرتیون
نمونه برداشت‌های صحرایی گسل سنگ بست شاندیز در گسل سنگ بست شاندیز- مخزن سد طرق- کرتیون
بر اساس نتایج فاز مقدماتی در نقاطی که قطعیت وجود و ساز و کار گسل 100 درصد اثبات شده بود حریم 300 متری تعیین و در بقیه نقاط که به دلیل پوشش آبرفتی امکان تشخیص گسل وجود نداشت تارگت هایی جهت مطالعات زیرسطحی در فاز بعدی مشخص گردید.
نقشه تدقیق شده گسل های شهر مشهد در فاز اول مطالعات طرح تدقیق
حریم گسل های شهر مشهد به همراه تارگت های پیشنهادی جهت مطالعات زیرسطحی
