ایران - مشهد مقدس
اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق
جایگاه تحقیق و توسعه در سازمان‌های پیشرو
گردآوری و تدوین: تورج مجیدی
مقدمه
یک لبه تیز رقابت در عرصه تولیدات صنعتی و معدنی، سطح فناوری و برخورداری از توان فنی بالاتر نسبت به رقبا می‌باشد. در شرایط تحریم‌های اقتصادی که به دلایل سیاسی یا امنیتی علیه کشورهایی خاص نظیر کشور ما اعمال می‌گردد، این رقابت شکل دشوارتری به خود می‌گیرد. تنها راه برون رفت از این شرایط کسب توان فنی لازم می‌باشد و تنها راه توانمندشدن، تحقیق و توسعه (R&D) است. در کشور ما علی‌رغم وجود تجربه‌های بسیار موفق در زمینه تحقیق و توسعه، ولی به علت نبود انگیزش کافی و یا مقطعی و کوتاه مدت بودن برنامه‌ها، شاهد شکوفایی تحقیق و توسعه در تمامی زمینه‌های علمی، صنعتی، فنی و معدنی نیستیم. در مواردی نیز واردات بی‌رویه محصولات مشابه و یا بی‌اعتمادی به تولیدکنندگان داخلی مانع ادامه فعالیت‌های اولیه شده است.
انجام تحقیقات در سازمان‌ها با هدف حمایت از نوآوری صورت می‌گیرد و فعالیت‌های (R&D) باید فرصت‌های کسب‌وکار جدیدی خلق کرده و یا کسب‌وکار فعلی سازمان را متحول نماید. هم‌چنین شدت یافتن رقابت موجب افزایش حمایت کشورها و سازمان‌ها از فعالیت‌های (R&D) شده است. پیچیدگی‌های تحقیقات مبتنی بر دانش، تکنولوژی و نوآوری و نیز پویایی کسب‌وکار و بازار، سازمان‌ها را مجبور کرده تا در حجم، مقیاس، موقعیت مکانی و جهت‌گیری فعالیت‌هایشان تجدیدنظر کنند.
امروزه (R&D) تاثیر مستقیمی بر نوآوری، بهره‌وری، کیفیت، سطح استاندارد زندگی، سهم بازار و نیز دیگر عواملی که در افزایش توان رقابتی سازمان‌ها موثر هستند، دارد.
تعریف تحقیق و توسعه
تحقیق و توسعه طبق نظر مؤسسه OECD که متشکل از 30 کشور پیشرفته دنیا است، به فعالیت‌های سازنده برخواسته از یک بنیاد سیستماتیک گفته می‌شود که با هدف افزایش دانش انسانی و فرهنگ اجتماعی و بهره‌گیری از این دانش در کاربردها طرح و پیگیری می‌شود. در تعریفی مشابه تحقیق و توسعه "عبارتست از انجام هرگونه کار خلاق، به طریقی نظام‌مند به منظور افزایش انباشت دانش از جمله دانش بشری، فرهنگی و اجتماعی و استفاده از این انباشت دانش برای طرح کاربردهای جدید". در اینجا شاید منظور از کلمه جدید، جدید در ایران می‌باشد چرا که در مواردی که فاصله فناوری با کشورهای مبداء آن‌قدر زیاد باشد که طی نمودن تمام این راه و رسیدن به توان فنی لازم برای تولید تمام پیش نیازهای آن دانش ممکن یا مقرون به صرفه نباشد.
در تعاریف فوق به چند ویژگی خاص در فعالیت‌های تحقیق و توسعه برخورد می‌کنیم:
• از نوع علمی و فنی باشد
• دارای میزان قابل ملاحظه‌ای عنصر نوآوری باشد
• در جهت کاربردهای جدید و یا بهبود یافته باشد
نگاه جهانی به تحقیق و توسعه
تحقیق و توسعه جدا از وابستگی مشخص به توسعه تکنیکی و علمی، معنای اقتصادی ویژه نیز دارا می‌باشد. امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا، سرمایه گذاری برای (R&D) بازتاب یک حرکت سازمانی یا دولتی در جهت فراتر رفتن از سود و بازدهی فعلی و بهبود عملکرد و بازدهی بیشتر در آینده است. بر اساس گزارش آماری در سال 2006، چهار سرمایه‌گذار بزرگ دنیا برای بخش (R&D)، به ترتیب ایالات متحده آمریکا با 343، اتحادیه اروپا با 231، ژاپن با 130و چین با 115 میلیارد دلار بوده‌اند. در فهرست اعلامی ٥٠ شرکت برتر در بخش تحقیق و توسعه، ٢٠ شرکت آمریکایی، ١٨ شرکت اروپایی و ٩ شرکت ژاپنی و ٣ شرکت متفرقه وجود دارد.
در رویدادهای پس از جنگ جهانی دوم تاکنون، تحقیق و توسعه به عنوان عامل اصلی رشد و دگرگونی جوامع صنعتی محسوب می‌شود که در سیر تاریخ تکامل و رشد خود سه نسل را طی کرده است:
نسل اول: لابراتوارها یا آزمایشگاه‌های ابتدایی و دانشمندان بودند. در این مرحله تحقیق‌ها عموماً به صورت فردی انجام می‌شد که منجر به اختراعات و تحولات عظیم می‌گردید.
نسل دوم: واحدهای تحقیق و توسعه در کارخانجات بودند که با لابراتورها تماس تنگاتنگ داشتند در این دوره کارخانجات با محدودیت بازار و رقابت شدید روبرو بودند. مشخصه اصلی تحقیق و توسعه این دوره به بعد این است که این سری از تحقیق‌ها تنها در بستر فعالیت خلاق و تکنولوژی‌های مرتبط با محصول و همگام با صنعت، مفهوم پیدا می کردند.
نسل سوم: واحدهای تحقیق و توسعه‌ای هستند که نقش، وظایف و محتوای عملکرد آن‌ها تحول‌های نوینی پیدا کرده است. امروزه تحقیق و توسعه در سراسر دنیای پیشرفته به یک فعالیت عمده صنعتی و دولتی تبدیل شده است و به صورت سازمان‌هایی درآمده است که علاوه بر پاسخ‌گویی به مسایل صنعتی و تکنولوژیک، با مسایل سیاسی، امنیتی و فرهنگی جامعه هم در ارتباط است. در واقع یکی از ابزارهای قدرت، به معنی در دست داشتن توسعه صنعتی و سپس توسعه اقتصادی جامعه محسوب می‌شود. حتی می‌توان گفت امروزه نتایج تحقیق و توسعه نه تنها به مدیران کارخانه‌ها و مؤسسه‌ها، بلکه به مسئولان مملکتی و امنیتی نیز گزارش داده می‌شود.
اهداف تحقیق و توسعه
1- افزایش دانش و فرهنگ جامعه به وسیله اختراع، ابتکار و نوآوری
2- یافتن کاربردهای بالقوه برای دستاوردها و آگاهی‌های جدید
3- پاسخ و برآورد نیازهای انسانی، و ایجاد رفاه و آسایش
4- افزایش بهره‌وری فعالیت‌های انسانی که شامل افزایش درآمدها نیز می شود
5- افزایش خود اتکایی، در کنار تسهیل و تسریع در انجام امور
6- افزایش توان رقابتی در داخل و خارج کشور و حضور در بازارهای کشورهای همسایه و سایر کشورها
انتظارها از واحد تحقیق و توسعه
• انجام تحقیق‌های توسعه ای و کاربردی
• جذب، تطبیق، اصلاح و نوآوری و توسعه فن آوری
• مدیریت کارآمد داده‌ها و فرآیندهای عملیاتی
• افزایش بهره‌وری از طریق سنجش و ارتقاء عوامل
• بهینه سازی فرایندهای موجود با تاکید بر ارتقاء سطح اتوماسیون
• توسعه محصول‌ها مبتنی بر معیارهای کیفی
• طراحی محصول‌های جدید با عنایت به مزیت‌های کاربردی آن
• بهینه سازی مصرف منابع
• افزایش سهم منابع داخلی در تولید
• کاهش قیمت تمام شده محصول‌ها
• پویایی و پیشگامی در ایده پردازی و تحول
روش شناسی تحقیق و توسعه
تحقیق و توسعه به دو شیوه قابل اجرا است که هر یک مزایا و معایت خاص خود را دارند و متناسب با امکانات و اهداف برنامه انتخاب می‌شوند:
• تهاجمی: تولید دانش و محصول جدید
• تدافعی: کپی برداری و یا افزایش کیفیت محصول‌های موجود از طریق اصلاح فرایندها
تحقیق و توسعه در ایران
امروزه با وجود این که نیروهای محرک اقتصادی که در دیگر نقاط جهان عامل هدایت علم و تکنولوژی هستند، در ایران نیز کم و بیش شکل گرفته‌اند اما هنوز راه درازی در پیش است تا نیروهای بالقوه جامعه در این راستا تمرکز پیدا کنند. حتی با وجود منابع طبیعی غنی و متنوع و جمعیتی که به طور کلی نگرش مساعدی نسبت به علم و دانش دارد هنوز هم به نظر می‌رسد در بیشتر مؤسسات اقتصادی علاقه‌ای به علم و تحقیق وجود ندارد. ضعف نسبی اقتصادی که در درجه اول حاصل وابستگی شدید به صادرات نفت است مانع از این شده است که ساختاری یکپارچه برای توسعه علم و تکنولوژی در سطح قابل قیاس با شرکت‌های صنعتی به وجود آید و هنوز خصوصیت اصلی اقتصاد ما، کمیابی و انحصار همراه با کیفیت پایین کالاها و خدمات است، بنابراین انگیزه ذاتی برای تحقیق و توسعه در اکثر بنگاه‌های اقتصادی وجود ندارد. درحالی که شرکت‌ها و مؤسسات بزرگ صنعتی در دنیا بالغ بر یک سوم (٣٠%) از درآمد خود را به پژوهش و تحقیق برای توسعه اختصاص می‌دهند اما در ایران این رقم در بیشتر مراکز و صنایع کمتر از یک درصد است، این مسائل از مهم‌ترین موانع موجود بر سر راه توسعه و پیشرفت ایران بر اساس سند چشم انداز ٢٠ ساله است. در نتیجه صنایع کوچک نیز از این امر مستثنی نیستند و با مشکل‌های زیادی در حال دست و پنجه نرم کردن هستند که می‌توان به این موارد اشاره کرد:
1- مشکل‌های مالی که بیشتر شرکت‌ها با آن مواجه هستند و برای تقویت و گسترش فعالیت‌های خود نیازمند حمایت‌های مالی هستند.
2- ماشین‌آلات و تجهیزها فرسوده که نقش مهمی در پایین آمدن کیفیت تولید و بالارفتن هزینه دارد.
3- فقدان حق کپی رایت که در بخش تحقیق و توسعه برای نوآوری‌های جدید در پیش روی شرکت‌ها است. به عبارت دیگر نبود حق مالکیت معنوی اختراع‌ها، باعث کاهش اطمینان برای سرمایه گذاری در جهت نوآوری محصول‌ها است.
4- نبود فرصت‌های مساوی تجاری برای شرکت‌ها از دیگر موانع موجود است، چرا که برای تمام شرکت‌ها امکان حضور در بازارهای جهانی وجود ندارد و در نتیجه آن‌ها این فرصت را که بتوانند کیفیت محصول‌ها خود را بهبود بخشند ندارند.
5- ناکافی بودن پژوهش‌های انجام شده در پاسخ به نیازها و عدم نگرش تحولی در کارها و نتایج و حاصل چنین مشکلاتی باعث شده است که به طور کلی مفهوم توسعه و تحقیق در ایران با آنچه در کشورهای پیشرفته در جریان است تغییر کند و از سمت و سوی تحقیق و ابداع و نوآوری به سمت مهندسی معکوس در جریان باشد.
نتیجه گیری
در شرایط تحریم‌های سنگین اقتصادی که در سال‌های اخیر بر کشور ما تحمیل شده و در حال حاضر به اوج خود رسیده است، تنها راه نجات، تمرکز بر تحقیق و توسعه در همه زمینه‌های صنعتی و تکمیل زنجیره‌های تولید از مواد خام تا محصول‌ها، نهایی است. وجود مثال‌های موفق فراوان در این خصوص از صنایع دفاعی گرفته تا صنایع پیشرفته هوا – فضا و انرژی اتمی، باور این توانمندی را به اثبات رسانده است، ولی عدم ثبات برنامه‌ها در اقتصاد کلان و خرد کشور و محدود ماندن تفکر تحقیق و توسعه در یک معاونت کوچک از ریاست جمهوری، مانع بسط این باور به تمامی شاخه‌های صنعتی کشور در سطح وزارتخانه‌های مسئول شده است. بنابراین هر واحد صنعتی به تناسب نیاز و توان خود باید قدم مناسبی در این خصوص بردارد. انشاءالله...
نگرش تحقیق و توسعه باید از محدوده قدرت سخت پا به عرصه قدرت نرم گذاشته و با حمایت آگاهانه از نهادینه شدن این مهم در دستگاه‌های حاکمیتی، راه برای جهش مثبت در فرایند توسعه هموار گردد. انشاالله...
