مجری طرح: جعفر طاهری
تهیه کننده و مجری فنی: نصیر نادری
GIS و کارتوگرافی رقومی: نرگس غلامی
مشاورین: حسن عزمی، ریحانه احمدی روحانی
ناظرین: محمدرضا جان نثاری، بهنام رحیمی
تهیه گزارش توسط: نصیر نادری
با استعانت از خدا پس از دو سال تلاش و پیگیری، یکی از نقشه‌های زیربنایی در حوزه اکتشاف به نام "نقشه متالوژنی و تیپ‌های کانساری در استان خراسان رضوی" در زمستان 1397 به ثمر رسید. این نقشه از تلفیق 92 لایه اطلاعاتی تشکیل شده که از اهم آن‌ها می‌توان به لایه‌های اطلاعاتی ساختاری و معدنی اشاره نمود. این نقشه را می‌توان یکی از مهم‌ترین نقشه‌هایی عنوان کرد که می‌توان الگوی اکتشاف مواد معدنی مورد نظر را در مناطق مختلف از آن استخراج نمود. این نقشه پس از اعمال نظرات داوری شورای ارزیابی و انتشارات سازمان زمین‌شناسی کشور در آینده چاپ خواهد شد.
ایران از لحاظ ذخایر معدنی رتبه نخست خاورمیانه و سوم آسیا را در اختیار داشته و در جهان نیز جزء 10 کشور برتر محسوب می شود. قابل ذکر است که ارزش این ذخایر 770 میلیارد دلار برآورد شده است. بر اساس اعلام سازمان زمین‌شناسی آمریکا، برای تشکیل مواد معدنی در دنیا 48 تیپ وجود دارد که 33 تیپ آن در ایران شناسایی شده و این ظرفیت کم¬نظیری برای کشورمان در حوزه معدن محسوب می شود.
ذخایر معدنی طی یک یا چند فرآیند از چهار فرآیند کانی ساز اصلی پدید می آیند که عبارتند از ماگمایی، گرمابی، دگرگونی و رسوبی. در این میان، دو فرآیند ماگمایی و گرمابی با یکدیگر در ارتباط هستند. درک مکانیزم های موثر و فرآیندهای کانه ساز در تشخیص مناطق در بردارندۀ ذخایر معدنی نقش موثری در تهیۀ راهنمای اکتشافی دارد.
متالوژنی (فلززایی) آمیخته‌ای از علوم زمین است که قانونمندی طبیعی حاکم بر چگونگی تشکیل، توزیع زمانی و مکانی کانسارها را تعیین می‌کند. در واقع با داشتن اطلاعات زمین‌شناسی می‌توان نوع ماده معدنی، مکان قرارگیری و چگونگی یافتن آن را تعیین کرد که در مجموع با نام متالوژنی از آن یاد میکنند. در قالب این علم، نظم حاکم بر توزیع کانسارهای فلزی جستجو می‌شود. مطالعات متالوژنی و تعیین مرزبندی متالوژنی، مطالعه کلیه علوم زمین را طلب می‌کند و کسی که قصد دارد متالوژنی منطقه‌ای را بررسی کند، باید بر چینهشناسی، ماگماتیسم، دگرگونی، زمینساخت و تحولات آن آگاهی یابد و یک جمع‌بندی کلی از تمام پدیده‌های زمین‌شناسی در آن منطقه داشته‌باشد.
امروزه متالوژنی، بینشهای زمین‌شناسی و زمینساختی ـ ماگمایی را درهم آمیخته و نظریه¬های مختلفی را در این زمینه بهوجود آورده است. بهطور کلی تاکنون پنج نظریه در این راستا مطرح شده است:
1- نظریه بزرگ¬ناودیس یا رخسارة ساختار- زمان
2- نظریه خطواره و شکستگی‌ها 3- نظریه زمینساخت صفحهای
4- نظریه قلمرو فلزی 5- نظریه فعالشدگی زمینساختی- ماگمایی مستقل.
در ایران دو نظریه زمین‌ساخت‌صفحه‌ای و نظریه خطواره و شکستگی‌ها بایستی به صورت توام با همدیگر به کار برده شوند.
شناخت فرایندهای تشکیل پوسته و الگوهای ژئودینامیکی مربوط به آن، به منظور درک وسیع از نحوه تشکیل کانسارها، مبحثی است که در دهه های اخیر، جایگاه ویژه ای را در مطالعات متالوژنی به خود اختصاص داده است. از آنجا که برخی تیپ های کانساری خاص، ویژه جایگاه های ژئودینامیکی بخصوصی می باشند، لذا مطالعه تیپ های کانساری، درک متقابلی از چرخه های ژئودینامیکی و فرایندهای متالوژنی ایجاد می‌نماید. لازینک (1992) معتقد است که ذخایر معدنی فلزی در واقع نوعی سنگ هستند. بنابراین تشکیل سنگ ها و ذخایر معدنی در هر ناحیه از کره زمین را می‌توان بر اساس شرایط تکتونیکی آن ناحیه تفسیر و توجیه کرد. چنین مدلی برای اکتشافات معدنی ارزش دارد. یعنی در ناحیه ای با شرایط تکتونیکی مشخص، انواع بخصوصی از سنگ‌ها و مواد معدنی پیگیری می شود.
نقشه های متالوژنیک، نقشه های زمین شناسی هستند که الگوی پراکندگی کانسارها (ذخایر فلزی) را در ارتباط با ویژگی های ساختاری منطقه نشان می دهند به عبارت دیگر، وقایع متالوژنی مرتبط با وقایع تکتونیکی هستند. نقشه متالوژنی، به واسطه نمایش ساز و کارهای کنترل‌کننده کانه‌سازی فلزی، عامل مؤثری در شناسایی پتانسیل‌های موجود و جذب سرمایه‌گذاری محسوب شده و سبب کاهش ریسک اکتشاف، کاهش هزینه‌ها و افزایش سرمایه‌گذاری می‌شود.
در نقشه متالوژنی استان خراسان رضوی لایه های اطلاعاتی مختلفی گرد آوری، رقومی، یکپارچه و تنظیم و تهیه شده است. بدیهی است که با توجه به حجم بالای اطلاعات، تمامی این داده ها نمی تواند بر روی یک نقشه با مقیاس 1:250.000 نمایش داده شود. لذا به صورت گزینشی مهم ترین آن‌ها به تصویر کشیده شده است. این نقشه حاوی لایه های اطلاعاتی مختلفی از جمله: معادن فعال، محدوده-های اکتشافی و پژوهشی، اندیس های کانسارهای فلزی، واحدهای سنگی- زمانی زمین شناسی ، تیپ کانسار و زون های متالوژنیکی، عناصر ساختاری (گسل ها، چین خوردگی ها، نقاط شیب و امتداد )، ژنز، رودخانه، آبراهه و راه ها نشان داده شده است. این نقشه با توجه به داده های ارائه شده می تواند اکتشاف موثرتر معادن جدید را امکان پذیر ساخته و میزان تولید معادن فعلی را افزایش دهد.
در این نقشه نکات زیر قابل ذکر است:
1- کانسارهای فلزی با توجه به فرآیند تشکیل، به ایالت‌ها و تیپ های کانی‌زایی مختلفی تقسیم‌بندی شده اند.
2- ارتباط بین کانی‌سازی‌های فلزی، ژنز، تیپ کانی سازی، ایالت متالوژنی و... در جدول حاشیه نقشه نمایش داده شده است. علاوه بر این، تصویر عکس نقشه خراسان رضوی، نقشه ناهمواری‌ها و پهنه‌های ساختاری – رسوبی استان، گزارش حاشیه نقشه، جداول مرتبط با نتایج آماری کلیه داده‌ها، نقشه پراکندگی عناصر آهن، منگنز، طلا، مس، کرومیت، سرب و روی در حاشیه نقشه اصلی به تصویر کشیده شده است.
3- ذخایر مهم به صورت نماد نقطه‌ای و با یک شمارۀ مرجع نمایش داده شده¬ و شماره های مرجع در جدول‌های ذیل نقشه فهرست شده اند.
4- عناصر فلزی نشان داده¬ شده در نقشه، فلزات آهنی (Fe, Cr, Mn, Mo, Ti, W, Ni, Co, V) ، فلزات غیرآهنی (Zn, Cu, Pb, Al, Sb, Sn, As, Li, Hg, Cd, Bi, Sr, REE) و فلزات گران‌بها (Au, Ag, PGE) را شامل می شوند.
5- تیپ‌های کانی‌سازی درج شده در این نقشه براساس اطلاعات به دست آمده از مستندات علمی در دسترس (تا زمان تهیه نقشه) بوده است. برخی از تیپ های کانی سازی به صورت احتمالی معرفی شده است و نیاز به مطالعات تکمیلی بیشتر پژوهشگران علوم زمین دارد.
6- ایالت متالوژنی خواف – کاشمر – درونه یکی از ایالت‌های مهم متالوژنی ایران است. این کمربند ماگمایی پتانسیل بالایی برای تشکیل ذخایر فلزی مختلفی دارد به طوری که معادن و اندیس‌های فلزی مهم آهن، طلا، مس، نقره و... در این کمربند وجود دارد. این ایالت شامل تیپ‌های مهم کانی‌سازی مانتو، اسکارن، IOCG ، اپی ترمال و... می‌باشد که معادن فعال و اندیس‌های معدنی را شامل می‌شود.
7- استان خراسان رضوی شامل چندین ایالت کرومیت زایی است که در این ایالت‌ها علاوه بر کرومیت، اندیس‌ها و معادن فلزی مختلف دیگری وجود دارد. لذا تیپ‌های مختلفی در این ایالت‌ها تشکیل شده است که در نقشه مشاهده می‌گردد. ایالت‌های کرومیت‌زایی استان خراسان رضوی شامل ایالت تربت جام – فریمان، ایالت فریمان – تربت‌حیدریه و ایالت کرومیت‌زایی نیشابور– جغتای می‌باشد.
8- عمده ذخایر و اندیس‌های فلزی که در بخش‌های جنوبی استان وجود دارد از تیپ‌های کانی‌سازی پورفیری و اپی ترمال تشکیل شده است.
9- اندیس ها و معادن در زون ساختاری کپه داغ از نوع غیر فلزی است لذا در این نقشه رشته کوه کپه داغ فاقد اندیس مشخص فلزی می باشد.
10- نقشه متالوژنی تهیه شده ارائه دهنده الگوی اکتشاف مواد معدنی در مناطق مختلف استان است. متخصصین علوم زمین می‌توانند بر اساس تلفیق پنج پارامتر شامل اطلاعات راستای گسل‌ها، سن و جنس سنگ‌های در برگیرنده با نوع ماده معدنی و تیپ آن‌ها به الگوی اکتشاف منطقه‌ای ماده معدنی خاص دست یابند. به عبارت بهتر کارشناس اکتشاف اگر بتواند ارتباط منطقی بین این پنج پارامتر برقرار نماید می‌تواند ماده معدنی مورد نظر را در گسل‌های با راستای مشابه با سن و جنس مشابه جستجو و اکتشاف نماید. بنابراین در گسل‌های با راستای یکسان و دیگر ویژگی‌های مشابه می‌توان اکتشاف مواد معدنی مورد نظر را انتظار داشت.
11- گردآوری اطلاعات و یکپارچه نمودن آن‌ها در محیطArc map و با فرمت فایل ژئودیتابیس تهیه شده است.
12- به دلیل حجم و گستردگی بالای داده‌های موجود و عدم امکان به تصویر کشیدن تمامی آن‌ها در این نقشه، به کارگیری یک سیستم Web GIS جامع حاوی فیلدهای تخصصی با امکان نمایش و تلفیق رقومی اطلاعات و بروزرسانی داده‌ها در نظر گرفته شده است که از جمله برنامه‌های آینده این اداره کل می‌باشد.
13- میزان حجم داده‌های معدنی فلزی این نقشه شامل 2210 داده است که از منابع مختلف استخراج و طی چندین مرحله پالایش به تصویر کشیده شده است. منابع این نقشه شامل 48 پایان نامه دکترا و کارشناسی ارشد، 94 مقاله، 61 گزارش سازمان زمین شناسی، اطلاعات محدوده های معدنی سازمان نظام مهندسی معدن خراسان رضوی، کتاب های مرتبط، نقشه های زمین شناسی 1:250000 خراسان رضوی، نقشه گسل های فعال و غیر فعال خراسان رضوی، نقشه تیپ های کانساری و متالوژنی 1:1000000 ایران و سایر اطلاعات مربوطه می باشد.
نقشه متالوژنی و تیپ‌های کانساری استان خراسان رضوی (بر پایه اطلاعات رقومی)
