نقشه های گسل های فعال و زمین شناسی کواترنری خراسان رضوی
(بر پایه اطلاعات رقومی)
تهیه کننده: نصیر نادری میقان
استان خراسان رضوی به مرکزیت مشهد یکی از مهم ترین کلان شهرهای مذهبی جهان، در پهنه لرزه خیز قرار دارد بطوری که در طول تاریخ بارها در اثر زمین لرزه، بخشهای مختلف آن به ویژه شهر مشهد دچار زمین لرزه و تلفات جانی و مالی فراوان شده است. لزوم شناخت گسل های لرزه زا و فعال و دیگر داده های مرتبط که ارتباط مستقیم با زمین لرزه و مطالعات پایه دارد سبب شد تا مطالعه و تهیه نقشه های یکپارچه زمین ساخت، گسل های فعال و غیر فعال، زمین شناسی ساختاری و زمین شناسی کواترنری استان خراسان رضوی در دستور کار مرکز مشهد قرار گیرد. نقشه های این چهار پروژه با مقیاس های 1:500000 و 1:250000 در مدت زمان 3 سال با مسئولیت آقای مهندس نصیر نادری و همکاری اعضاء کمیته راهبری: مهندس جمال روشن روان، دکتر جعفر طاهری، مهندس فرخ قائمی، مهندس جعفر رکنی نهایی و ارائه شده است. در شماره های گذشته اشاره مختصر به شناسنامه نقشه های زمین ساخت و زمین شناسی ساختاری خراسان رضوی گردید. در این شماره به نقشه های گسل های فعال و زمین شناسی کواترنری می پردازیم.
شناسنامه نقشه گسل های فعال و زمین شناسی کواترنری خراسان رضوی
نقشه یکپارچه گسل های فعال و زمین شناسی کواترنری خراسان رضوی بر پایه اطلاعات رقومی مختلف توسط گروهی از متخصصین مرکز زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق- مشهد تهیه شده است. این نقشه دارای ویژگی هایی است که از آن جمله می توان به دقت مختصاتی داده ها و لایه های اصلی نقشه تا 50 متر، استاندارد و یکسان بودن اطلاعات و نشانه های اصلی نقشه بر مبنای استاندارد بین المللی USGS و استفاده از همه ی مطالعات و منابع مختلف موجود و تهیه بانک اطلاعات اشاره نمود که در زیر به اختصار به آنها اشاره می شود.
1- در ابتدا لایه های اطلاعات مکانی 11 برگ نقشه 1:250000 و 52 برگ نقشه 1:100000 زمین شناسی خراسان رضوی در فرم استاندارد Geodatabase تهیه شد سپس اطلاعات محدوده های کواترنری و کلیه گسل ها از تک تک نقشه ها استخراج، تلفیق و یکپارچه گردید که در نتیجه تعداد 19014 قطعه گسل برونزد سازندهای کواترنری به مساحت 80310 کیلومتر مربع مشخص شدند.
2- نمادهای همه گسل ها و واحدهای مختلف کواترنری استخراج شده از نقشه های مختلف، هماهنگ، یکسان سازی و یکپارچه گردید. سپس برطبق استاندارد USGSو نقشه های زمین شناسی کشور تنظیم و استاندارد سازی یکسان در مورد آنها اعمال شد.
3- مبنای تهیه نقشه های یکپارچه گسل های فعال و زمین شناسی کواترنری از منابع نقشه ای واطلاعات کتابخانه ای است. از این رو به طور معمول خطای مختصات جغرافیایی برای داده ها و اطلاعات وجود دارد. برای رفع این خطای مکانی مهم، مکان هندسی تک تک گسل ها (تعداد 19014 گسل) و واحدهای کواترنری توسط تصاویر ماهواره ای پردازش و ارتو (Ortho) شده لندست ETM+ و IRS-Pan اصلاح گردیدند. در نهایت تعداد گسل ها به 17428 مورد و مساحت واحدهای کواترنری به 11647 تغییر یافته است. همچنین در بخش هایی چگالی داده ها به توسط تصاویر ماهواره ای مزبور کم یا زیاد و تنظیم گردید.
4- رخنمون های عهد حاضر متعلق به دوره کواترنری از تنوع زیادی در نقشه های زمین شناسی برخوردار است لذا بر پایه پارامترهای مختلف، واحدهایی انتخاب شدند که اهمیت بسزایی در کاربرد نقشه زمین شناسی کواترنری دارند. این واحدها شامل رخنمون سنگی PlQc و تعداد هفت رخنمون مختلف واحدهای عهد حاضر می باشند.
5- تعداد 17428 گسل نهایی شده بر اساس پارامترهای مختلف به گسل های فعال، اصلی و فرعی تفکیک شده اند که با نمادهای مختلف در نقشه مشخص گردیدند:
- گسل های فعال: گسل هایی که از قبل توسط متخصصین مختلف مطالعه شده و مستند هستند از منابع مختلف استخراج و به نام گسل های فعال مشخص و قطعی نامگذاری شده اند. نماد آنها در نقشه به شکل خطوط پیوسته و قهوه ای است. نام اصلی گسل با رنگ قهوه ای و مؤلفه فرعی گسل با رنگ قرمز در راهنمای نقشه آمده است. گسل های فعال احتمالی بر پایه پارامترهای مختلف از جمله نزدیکی به روکانون زمین لرزه ها، ریخت های زمین ساختی، مرزبین کوه و دشت و مانند آن جداسازی و مشخص شده اند. نماد این گسل ها به شکل خطوط ناپیوسته قهوه ای است و نام اصلی گسل با رنگ قهوه ای و مؤلفه فرعی گسل با رنگ قرمز در راهنمای نقشه آمده است. 15 نشانه برای گسل های فعال، 7 نشانه برای گسل های اصلی و 10 نشانه برای گسل های فرعی در نقشه گسل های فعال آمده است
- گسل های اصلی و فرعی: گسل های با طول کمتر از 20 کیلومتر با نام گسل های فرعی و گسل های بیش از 20 کیلومتر طول با نام گسل های اصلی مشخص شده اند.
6- چگالی گسل های فرعی در مقیاس 1:100000 تهیه شد و برای چاپ درمقیاس 500000 :1 لازم بود تعداد زیادی از آنها حذف می شدند. لذا بسیاری از گسل های فرعی و حتی بعضی از گسل های اصلی که با ساز و کار چیره گسل های اصلی منطقه همخوانی نداشتند، حذف شدند تا تراکم گسل ها در نقشه به میزان منطقی نمایش داده شود. در نهایت تعداد کل گسل هایی که در نقشه گسل های فعال به تصویر کشیده شده در حدود 4350 مورد می باشد. تعداد گسل های فعال مشخص 55 مورد و تعداد گسل های فعال احتمالی 45 مورد در نقشه گسل های فعال مشخص شده است.
7- استخراج نام گسل ها بر پایه اسامی مندرج در نقشه های زمین شناسی 1:100000 و 1:250000 صورت پذیرفته است. بعضی از گسل ها به دلیل یکپارچه شدن، چندین نام و بعضی از آنها بدون نام بودند لذا با استفاده از منابع مکتوب نامگذاری ها انجام شد و در صورت عدم وجود نام، بر اساس شیوه های متداول مانند نام نزدیک ترین آبادی مهم یا پدیده توپوگرافی و مانند آن نام آنها انتخاب شده است.
8- گودی ها و فرورفتگی های متعددی در سازندهای کواترنری استان به چشم می خورد که نقش مهمی در کاربرد نقشه های زمین شناسی کواترنری داشته و به دلایل متعدد زمین ساختی، ریخت شناسی و مانند آن به وجود آمده است. این عارضه های ریختی توسط تصاویر ماهواره ای، منحنی میزان با متراژ مشخص ، تراکم قناتها و سیستم های شبکه های آبراهه، رخنمون های سنگی و مانند آن در نقشه زمین شناسی کواترنری مشخص شده اند.
8- داده های چندین لایه فرعی شامل شهرها، آبادی ها، جاده ها، رودخانه ها، آبراهه ها، قنات ها، چشمه ها و مانند آن از فایل نقشه های 1:25000 و گاهی از فایل نقشه های 1:250000 توپوگرافی استخراج شده اند. پس از یکپارچه سازی، مکان هندسی بعضی از لایه ها توسط داده های ماهواره ای ارتو شده ETM+ و IRS-pan اصلاح و در هر دو نقشه جانمایی شدند.
9- لایه های DEM از نوع SRTM (با تفکیک مکانی 90 متر) و تصویر سایه دار(Hill shade)گستره استان جهت تفکیک نقاط ارتفاعی و تشخیص کوه و دشت و مناطق رخنمون های سنگی استفاده گردیده است. به جهت تفکیک بهتر لایه ها از طبقه بندی مختلف رنگی نیز استفاده شده است.
از استانداری خراسان رضوی که در راستای موافقتنامه های استانی همکاری لازم را با این طرح به عمل آورده اند تشکر و قدردانی می شود.
اکنون این نقشه ها به عنوان مبنایی برای پژوهش های بیشتر و تلاش برای ارتقاء دقت و صحت در معرض دید و قضاوت پژوهشگران می باشد، امید است با توجه صاحب نظران و متخصصان مرتبط زمینه بهبود کمی و کیفی آن ها فراهم آید (پیک خبری).
