توسط: یوسف طباطبایی
حوضه رسوبی کپه داغ در ایران، ترکمنستان، ازبکستان، افغانستان و تاجیکستان گسترش دارد. میدان‌های گازی فوق عظیم خانگیران در ایران، دولت آباد- دونمز در ترکمنستان و میدان‌های گازی عظیم مری، شاتلیک و بایرام علی در ترکمنستان و گاز لی در ازبکستان و بسیاری از میدان‌های گازی دیگر مانند گنبدلی در ایران و گوگرداغ، یتیم داغ و جرقدوق در افغانستان در این حوضه کشف شده‌اند.حوضه رسوبی کپه داغ به صورت حوضه‌ای مستقل از اواسط ژوراسیک میانی شکل گرفته است. بخش ایرانی این حوضه با وسعت 50000 کیلومتر مربع در شمال استان خراسان و گلستان قرار دارد. ضخامت سنگ‌های رسوبی این حوضه در ایران بالغ بر هفت هزارمتر است. ستبرای زیاد سنگ‌های رسوبی دریایی و نبود فعالیت‌های آذرین، این حوضه را پس از حوضه رسوبی زاگرس مناسب‌ترین حوضه برای تشکیل و تجمع هیدروکربن قرار داده است. طبقات رسوبی منطقه کپه‌داغ دارای لایه‌های مناسبی از سنگ‌های کربناته و ماسه سنگ‌های متخلخل برای ذخیره مواد هیدروکربوری می باشند لایه‌های ضخیم سنگ‌های شیلی در این منطقه می‌توانند به عنوان سنگ منشاء و سنگ‌پوش مناسب عمل کنند. در ادامه تعدادی از واحدهای مستعد هیدروکربورزایی در حوضه رسوبی کپه‌داغ را از نظر زمین‌شناسی مورد بررسی قرار می‌دهیم.
الف - سازند کشف رود (ژوراسیک میانی)
از نظر لیتولوژی شامل ماسه سنگ‌ها و شیل‌های سیلتی ـ رسی با فسیل‌های گیاهی است که به طور وسیع در بستر سفلای کشف‌رود در جنوب کپه داغ بیرون‌زدگی دارد. در برش الگو (غیر رسمی)، روی این سازند، سازند مزدوران به طور هم شیب قرار گرفته است ولی در بیشتر نواحی این سازند توسط سازند چمن‌بید پوشیده می‌شود. سازند کشف رود با کنگلومرای قاعده‌ای و دگرشیبی زاویه‌دار مشخصی بر روی مجموعه سنگی آق‌دربند (متشکل از شیل‌های زغال‌دار، ماسه سنگ، توف، کنگلومرا، و آهک‌های محتوی آمونیت‌های تریاس) قرار دارد.
سازند کشف‌رود از نظر لیتولوژی و چینه‌شناسی با سازند شمشک البرز به نحو بارزی تفاوت دارد به گونه‌ای که رسوبات سازند شمشک مربوط به بازه زمانی تریاس بالا – ژوراسیک زیرین و بیشتر در محیط‌های غیردریایی رسوب‌گذاری شده است در صورتی‌که سازند کشف‌رود از ژوراسیک میانی (باژوسین) و در محیط دریایی ژرف رسوب‌گذاری کرده است و بیشتر رخساره توربیدایتی دارد (طاهری 2009).
لایه‌های شیلی کشف‌رود مواد آلی فراوانی دارد و پذیرفته شده که منشأ گاز میدان خانگیران از سازند کشف‌رود است. افشار حرب سازند کشف‌رود را از نظر رخساره و سن با بخش بالایی گروه شمشک قابل قیاس می‌داند. ولی سیدامامی بر این باور است که سازند کشف‌رود یک واحد سنگی دریایی و توربیدایت است که نمی‌تواند معادل تمام و یا بخشی از گروه شمشک باشد.
ب- سازند چمن بید (ژوراسیک میانی)
سازند چمن بید از سنگ آهک نازک لایه ریزبلور میکرایتی، پیریت دار، به رنگ خاکستری تیره و سیاه، همراه با ورقه‌های شیل و مارن‌های خاکستری رنگ تشکیل شده است. این سازند در بخش‌هائی دارای تناوبی از شیل، مارن و هم‌چنین تناوبی از سنگ آهک و شیل می‌باشد. در ناحیه برش الگو (کوه قرخود) ضخامتی بیش از 1700 متر دارد.
پ- سازند مزدوران (ژوراسیک فوقانی)
این سازند سنگ مخزن اصلی میدان گازی خانگیران است. سازند مزدوران از سنگ‌های کربناتی ضخیم تشکیل شده است و لایه‌های مارن و شیل به صورت لایه‌های فرعی در آن دیده می‌شود. در شرق منطقه لایه‌های ضخیم سنگ دولومیت در سازند وجود دارد که دارای تخلخل قابل توجهی می‌باشد در شرقی‌ترین بخش منطقه در شرق دهکده گنبدلی، در چاه‌های حفر شده در تاقدیسی به همین نام لایه‌های گچ در بخش‌های فوقانی این سازند دیده شده است. در بسیاری از رخنمون‌ها 100 متر زیرین سازند از سنگ آهک میکریتی تشکیل شده که دارای رگه‌ها یا گره‌های چرت است. بیش‌ترین ضخامت گزارش شده از این سازند 1440 متر است. از بررسی منطقه‌ای سازند مزدوران نتیجه گرفته می‌شود که گسترش لایه‌های دولومیتی در این سازند به افق خاصی بستگی نداشته، در برخی برش‌ها بخش زیرین سازند و در برخی دیگر لایه‌های زبرین بیشتر دولومیتی شده‌اند. به‌طور کلی سازند مزدوران در کپه داغ شرقی به ویژه در ناحیه سرخس دارای لایه‌های دولومیتی بیشتری نسبت به غرب کپه‌داغ است از ناحیه سرخس به سوی غرب تعداد و ضخامت لایه‌های دولومیتی کاسته می شود. (افشار حرب1373)
ت - سازند شوریجه (کرتاسه تحتانی)
این سازند دارای رسوبات قاره‌ای در قاعده است این سازند مخزن میدان گازی شوریجه را تشکیل می‌دهد. برش الگوی این واحد سنگی در تنگه جنوب روستای شوریجه اندازه‌گیری، مطالعه و معرفی شده است.
سازند شوریجه از شیل و رس، ماسه سنگ‌های قهوه‌ای مایل به قرمز، ماسه سنگ‌های قهوه‌ای مایل به خاکستری، کنگلومرا سنگ گچ و لایه‌های جزئی سنگ کربناته تشکیل شده است. در غرب ناحیه سرخس پیدایش لایه‌های تبخیری و انیدریت در تشکیلات شوریجه پوشش مناسبی برای سنگ مخرن مزدوران پدید می‌آورند این طبقات در غرب ناحیه سرخس ضخیم و قابل ملاحظه هستند.
البته با بررسی و مطالعه رسوبات سازندهای مزدوران، شوریجه و تیرگان در غرب حوضه کپه داغ و با بررسی توان هیدروکربورزایی این سازندها درمی‌یابیم رخساره‌های شناسائی شده در سازند مزدوران عمدتاً مادستونی تا گرینستونی بوده که به طور گسترده تحت تاثیر فرایندهای دیاژنژی قرار گرفته‌اند و انواع تخلخل‌ها مانند بین بلوری، درون دانه‌ای و قالبی در آن شناسائی گردید. رخساره‌های شناسائی شده در سازند شوریجه فقط تخریبی بوده و در اغلب مناطق فاقد رخساره‌های کربناته می باشد و بیانگر محیط رسوب‌گذاری قاره‌ای، رودخانه‌ای و دریایی کم‌عمق با ورود مداوم مواد تخریبی است.
رخساره‌های شناسائی شده در سازند تیرگان شامل تنوعی از رخساره‌های گل پشتیبان (مادستون، وکستون) و دانه پشتیبان (پکستون، گرینستون) است که تحت تاثیر پدیده‌های دیاژنتیکی قرار گرفته‌اند و انواع تخلخل‌ها در آن‌ها بوجود آمده است. بر حسب مطالعات صورت گرفته هیچ یک از این سه سازند در غرب کپه داغ خاصیت سنگ منشاء بودن هیدروکربور را ندارند ولی از نظر سنگ مخزن بودن دارای وضعیت متوسط تا خوب هستند که این موضوع جای تحقیق و مطالعه بیشتر را دارد.
ث- میدان گازی خانگیران
میدان گازی بسیار عظیم خانگیران، در تاقدیس خانگیران است که 35 کیلومتر پهنا دارد. سنگ مخزن اصلی خانگیران سازند مزدوران است و ماسه سنگ‌های سازند شوریجه مخزنی درجه دوم را تشکیل میدهند. پوشسنگ هر دو مخزن را رس سنگ‌های سُرخرنگ تشکیل میدهند. گاز مخزن مزدوران ترش و گاز مخزن شوریجه شیرین است. گاز مخزن مزدوران پس از پالایش و گوگرد زدایی سوخت شهرهای مشهد، قوچان، شیروان، بجنورد و سوخت نیروگاه نکا را تأمین مینماید.
بررسی وضعیت و توسعه تولید گاز در حوزه کپه داغ
هرمز قلاوند مدیر اکتشاف و عضو هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران نیز بر توسعه میدان گازی توس با هدف تأمین خوراک پالایشگاه شهید هاشمی‌نژاد تاکید کرد و گفت: میدان توس در فاصله ٤٠ کیلومتری جنوب غرب میدان گازی خانگیران واقع شده است و وجود گاز ترش در لایه‌های مخزنی شوریجه و مزدوران این میدان به اثبات رسیده است. این میدان در سال ١٣٨٩ توسط مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران کشف و حجم ذخیره گاز قابل استحصال آن در حدود ١,٣ تریلیون فوت مکعب است و پیشنهاد توسعه میدان توس در اختیار شرکت ملی نفت ایران قرار گرفته است.
هم‌چنین به نقل از شرکت ملی نفت ایران، سید صالح هندی مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت، اولویت‌های اکتشافی را در سال گذشته تشریح و مشخص کرد که یکی از این اولویت‌ها منطقه کپه‌داغ می‌باشد و برنامه‌های مربوط به مطالعات زمین‌شناسی، لرزه‌نگاری و حفاری این بلوک‌های اکتشافی تدوین شده است.
منابع:
- افشار حرب (۱۹۷۹) چینه شناسی و پتانسیل نفت زایی حوضه کپه داغ
- طاهری، ج. (2009) پایان نامه دکتری دانشگاه وورسبورگ آلمان
- مهاجر (۱۳۵۵) مخازن گازی، ژوراسیک فوقانی و کرتاسه تحتانی در میدان گازی خانگیران
