ایران - مشهد مقدس
اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق
به بهانه شصتمین سال تأسیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور
توسط: جعفر رکنی
همزمان با شصتمین سال تأسیس سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور مراسم و آئین‌های گرامیداشتی در سازمان مرکزی و ادارات کل منطقه‌ای مختلف برگزار شد. به همین مناسبت در اداره کل منطقه شمال شرق نیز مراسمی با حضور مهندس مس‌فروش، رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان خراسان رضوی، برگزار و از آخرین دستاوردهای یکسال اخیر اداره کل منطقه شمال شرق شامل نقشههای موضوعی، نقشههای زمین‌شناسی و ده‌ها گزارش زمین‌شناسی و اکتشافی که به همت کارشناسان این اداره کل انجام گرفته بود، رونمایی شد.
به این بهانه و جهت یادآوری و اطلاع از روند تشکیل و ساماندهی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور خلاصه‌ای از مواد قانونی و مصوبات تشکیل این سازمان را در ادامه آورده و در آستانه سی‌امین سال آغاز به کار اداره کل منطقه شمال شرق (مشهد) به عوامل توسعه و رو به رشد این اداره کل منطقه‌ای پرداخته می شود.
در ایران، همانند بسیاری از کشورهای جهان که بررسی‌های زمین‌شناسی جزء وظایف دولت محسوب می‌شود، بر اساس تبصرة ذیل ماده 7 قانون تمرکز امور صنعت و معدن مصوب 79/5/12 مطالعات زمین‌شناسی، اکتشاف و شناسایی منابع و ذخایرمعدنی از وظایف "حاکمیتی" دولت دانسته و بر اساس مصوبة شمارة 1/12/10396 سال 1377 شورای‌عالی اداری انجام این مهم به عنوان اصلی‌ترین وظیفة سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، وابسته به وزارت صنعت، معدن و تجارت قلمداد شده است.
پیش از آغاز فعالیت های میدانی سازمان زمین‌شناسى کشور در سال 1341؛ بیشتر بررسی‌هاى زمین‌شناسى توسط شرکت ملى نفت و دیگر شرکت‌هاى بین‌المللی صورت می‌گرفت. داده‌هاى به‌دست آمده از تمامى این بررسی‌ها در سال 1338 به صورت نقشه زمین‌شناسى ایران در مقیاس 1:2500000 به وسیله شرکت ملى نفت ایران منتشر شد. چون کار شرکت‌هاى نفتى بیشتر با رویکرد اکتشاف منابع هیدروکربوری استوار می‌باشد به تدریج و بنابر مقتضیات علمى و صنعتى و به موازات اجرای برنامه‌هاى عمرانى کشور، باید برای مطالعات سازمان یافته زمین‌شناسى و پویش کانسارهای ایران و نیز تهیه نقشه‌هاى زمین‌شناسى کشور چاره‌اى اندیشیده می‌شد. در این راستا فکر ایجاد سازمان زمین‌شناسى قوت گرفت و با همت و کوشش سازمان صنایع و معادن وقت قانون تأسیس سازمان زمین‌شناسى کشور در دى ماه 1338 از تصویب مجلس‌هاى قانونگذاری وقت گذشت.
طبق قانون و اساسنامه، سازمان زمین‌شناسى کشور سازمانى مستقل و داراى شورایى مرکب از نمایندگان وزارتخانه، سازمان برنامه، شرکت ملى نفت و دانشگاه تهران بود. رئیس سازمان به اتفاق اعضاء شورای عالی زمین‌شناسی نسبت به سیاست‌گذاری و اجرای کلیه امور سازمان تصمیم‌گیرى می‌نمود. بودجه سازمان از محل اعتبارات سازمان برنامه و بودجه و شرکت ملى نفت و عواید عمومى و درآمدهاى اختصاصى تأمین می‌گردید. هر چند که قانون سازمان در دى ماه 1338به تصویب رسید ولى سازمان کار خود را عملاً از سال 1341 آغاز نمود. در آغاز کار، کادر اداره متشکل بود از مهندس نصرالله خادم و مهندس بدیع الله فروغی. در سال 1340 محمدحسن نبوى و منصور صمیمى نمین به کادر سازمان پیوستند.
طبق سوابق موجود از زمان تشکیل سازمان تا مهرماه 1341 آقاى مهندس صفى آصفی به مدت سه سال رسماً ریاست سازمان را به عهده داشت ولى عملاً کارها زیر نظر مهندس نصرالله خادم انجام می‌گرفت که به حق بنیانگذار سازمان زمین‌شناسى کشور می‌باشند. سپس آقاى مهندس نصرالله خادم به ریاست سازمان برگزیده شدند و تا پائیز سال 1353 عهده دار این پست بودند.
سازمان زمین‌شناسی کشور طبق مصوبه هفتاد و هشتمین جلسه شورای‌عالی اداری در هفدهم تیرماه سال 1377 به سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور تغییر نام یافت.
اختیارات صدور پروانه اکتشاف و سایر موارد قابل تفویض با نظر وزیر معادن و فلزات، به ادارات کل معادن و فلزات استان‌ها واگذار می‌گردد و ادارات کل معادن و فلزات استان‌ها امور مربوط به صدور پروانه اکتشافات معدنی را تحت نظارت تخصصی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی انجام خواهند داد.
همچنین طبق قوانین و برنامه‌های پنج ساله توسعه اختیارات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور دامنه گسترش وسیع‌تری یافت.
مادة 21 قانون برنامة چهارم
توسعه قابلیت‌های فناوری و استفاده از آن در تمامی زمینه‌های معدنی از قبیل اکتشاف، استخراج و فرآوری.
بهبود و گسترش سیستم‌های اطلاع رسانی، توسعه و گسترش پایگاه‌های داده‌های علوم زمین به منظور دسترسی سرمایه گذاران، کارآفرینان به اطلاعات مورد نیاز توسط دولت
ماده 157 قانون برنامةپنجم
در جهت توسعه فعالیت‌های معدنی و ارتقاء نقش معدن در اقتصاد ملی دولت موظف است در سقف بودجه سنواتی:
الف ـ نقشههای پایه زمین‌شناسی، شناسایی، پی‌جویی و اکتشاف عمومی کلیه ظرفیت‌های (پتانسیل‌های) معدنی کشور را تهیه و پس از بلوک‌بندی محدوده‌ها، ادامه عملیات را به بخش غیردولتی واگذار نماید.
ب ـ به منظور ساماندهی امر اکتشاف در کشور، پایگاه جامع علوم زمین را با استفاده از اطلاعات کلیه دستگاه‌های ذیربط تا سال دوم برنامه راه‌اندازی کند.
هم‌اکنون سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور به عنوان یک سازمان علمی و اجرایی، وظایف حاکمیتی خود شامل تولید داده‌های پایه در راستای شناسایی منابع و ذخایر معدنی کشور را انجام می‌دهد و با توسعه پایگاه داده‌های علوم زمین کشور محققان و سرمایه‌گذاران را در بهره‌برداری از این داده‌ها تا تولید ثروت و افزایش اشتغال یاری می‌دهد. همچنین با تحلیل و بررسی مخاطرات زمین‌شناسی در راستای توسعه پایدار و افزایش بهره‌برداری سرمایه‌های انسانی و مادی کشور نقش به‌سزایی دارد.
این سازمان هم‌اکنون علاوه بر تشکیلات سازمان مرکزی در تهران و مرکز پژوهش‌های کاربردی علوم زمین در کرج و راهبری پایگاه داده‌های علوم‌زمین کشور، دارای پانزده اداره کل منطقه‌ای و دفتر نمایندگی در مناطق مختلف کشور می‌باشد.
در شصتمین سال تاسیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور که مقارن است با سی‌امین سال تأسیس اداره کل منطقه شمال شرق (مشهد) می‌توان خلاصه‌ای از دهه سوم فعالیت اداره کل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق را متأثر از عوامل رو به رشد فراوانی دانست که مهم‌ترین‌های آن‌ها به شرح زیر می‌باشد:
- توسعه و تکوین نیروی انسانی
- افزایش تجربه میدانی و خود باوری علمی و اجرایی
- ارتقاء سطح همکاری‌های برون سازمانی
- استقرار در یک فضای اداری و آزمایشگاهی مطلوب با نگاه رشد یاینده کمی و کیفی
- سازماندهی مجدد نیروها بر مبنای نمودار سازمانی جدید
- توسعه فعالیت‌های گروهی و کارگروه‌ها
- توجه به امر نوآوری و استارت آپ ها در حوزه علوم زمین
در این میان نگاه خلاقانه به اهداف، رسالت‌ها و روش‌ها توانسته است با تعریف پروژه‌های متعدد ساختار رو به رشد این اداره کل را در فرایندی منطقی هدایت کند به گونه‌ای که قطار توسعه نه تنها متوقف نشود بلکه با ریل گذاری هدفمند مسیر سال‌های فرارو را نیز در چشم‌اندازی به نسبت روشن تبیین نماید. مسئله‌ای که اکنون خودنمایی می‌کند عدم توازن منابع و داشته‌های سخت‌افزاری با رویکرد آرمان گرایی کارکنان است و این موضوع تا آن‌جا پیش می‌رود که دستاوردهای خود را یا ندیده و یا کم می‌انگارد بدیهی است رشد فزاینده‌ی انتظارات می‌تواند همواره به عنوان عامل محرک در امر توسعه مطرح باشد که اگر با منابع متناسب همراه شود افق‌های جدیدی از موفقیت را ترسیم خواهد کرد.
اکنون شاید مهم‌ترین رسالت مجموعه‌ی اثر گذار در این اداره کل علاوه بر حفظ دستاوردهای قبلی، تلاش در راستای محتوا بخشی به کالبد و قالب هوشمندانه‌ی موجود است شاید برخی رویکردهای اخیر با همین هدف برنامه‌ریزی و در دستور کار قرار گرفته است.
در همین رابطه می‌توان به انتشار منظم 5 سال فصلنامه خورشید مشرق، تلاش و کوشش در زمینه انتشار نخستین نشریه علمی به زبان انگلیسی، تهیه نقشههای موضوعی، ورود به موضوعات زمین‌شناسی کاربردی و در رأس آن‌ها مخاطرات زمین‌شناسی، مستند نگاری پدیده‌های ژئوتوریسم استان، تلاش در راستاهای تحقق سامانه جامع مستندات علوم زمین (تحت وب، تحت شبکه) حرکت در مسیر اکتشاف ذخایر پنهان، عناصر نادر خاکی و بهره‌برداری از پروژه مهم پارک موزه علوم زمین و نظایر آن.
بدین ترتیب دهه سوم فعالیت این اداره کل را می‌توان دوران پختگی در عمل، سازماندهی در اجرا، عمق بخشی به برنامه‌ها و اهداف گروهی رویکردها توصیف کرد که همزمان توانسته است جا پای خود را در گام‌های بعدی تثبیت نماید. با بهره‌برداری موفق از پروژه پارک موزه علوم زمین شرایط برای آغاز فاز توسعه این پروژه به تدریج فراهم و با راه‌اندازی مرکز نوآوری علوم زمین کشور در مشهد عرصه‌های جدیدی از موفقیت و ملموس‌شدن هر چه بیشتر دامنه توفیق این اداره کل فراهم می‌شود.
پروژه سازماندهی مجدد نیروها و چیدمان استقرار نیروها و امکانات که در سال 1395 در این اداره کل کلید خورد زمینه توسعه منطقی را در نظامی ساختارمند فراهم نموده است که اگر دچار آسیب نشود نوید بخش دستاوردهای جدید متکی بر افکار و نظرات نو خواهد بود.
توسعه و تکوین نیروی انسانی در فرایندی مستمر، سرمایه انسانی قابل اتکایی پدید آورده است که در صورت حل دغدغه‌های معیشتی می‌تواند به امر توسعه اکتشاف و برداشت‌های زمین‌شناسی و گرایش‌های وابسته کمک شایانی بنماید. دستاوردهای این حوزه به تفصیل در بخش‌های مربوطه خواهد آمد که خوانندگان را به آن بخش‌ها ارجاع می‌دهیم.
با شناخت دستاوردهای فنی و اجرایی در این اداره کل در حوزه برون سازمانی، نوعی اعتماد و سرمایه اجتماعی بالا در بین دستگاه‌ها و سازمان‌های مرتبط به وجود آورده است که سرمایه ذی‌قیمتی در پیشبرد اهداف کلان این اداره کل فراهم آورده است. متأسفانه به دلیل ضوابط خشک اداری و بعضاً بوروکراسی اداری و روند تمرکزگرا، این ظرفیت در حال تنگ خلقی است و فرصتی می‌خواهد تا با تکیه بر این مجموعه رو به رشد دستاوردهای بزرگی را رقم می‌زند این مهم را به اشارتی بس........
تجربه قریب به یک دهه فعالیت کارگروه‌های تخصصی همراه با دستاوردهای بیشمار، توان فنی و اجرایی این اداره کل را به ایستگاه راه‌اندازی گروه‌های کاری رساند تا با نتیجه گرایی بیشتر و پروژه‌های مشخص‌تر، این مهم دستاوردهای فزون‌تری را به همراه آورد، بی‌گمان تحول اداری بدون توجه به این دستاوردها و رویکردها امری محال می‌باشد که امید است در ساختار کلی سازمان به عنوان الگویی موفق شکل گیرد و توسعه یابد.
اکنون توان کارشناسی این اداره کل در نقطه عطفی قرار گرفته است که یا باید مسیر توسعه را با حذف موانع و مشکلات ادامه دهد و یا زمین گیر؛ مشکلات، بی اعتنایی‌ها و کمبود منابع شود. این موضوع تا حدود زیادی به رویکرد همکاران و سیاست‌های کلی حاکم بر سازمان برمی‌گردد. انشاءا... که به مصحلت کشور، نظام و عناصر خدوم در این اداره کل رقم خورده و راه موفقیت ادامه یابد.
