ژئوتوریسم: کلات نادری
تهیه کننده: شیوا عباسیان
منطقه "کلات نادری" گستره ای خوش آب و هوا و پر از مکان‌های دیدنی و جاذبه‌های طبیعی است که در دامنه شمالی کوه‌های مرتفع و مصفای هزار مسجد قرار گرفته است و از طریق یک جاده کوهستانی تا مشهد 145 کیلومتر فاصله دارد.
کلات نادری علاوه بر غنای بالای فرهنگی و هنری دارای جاذبه‌های زیبا و بی بدیل زمین‌شناسی و طبیعی نیز هست. کلات در لغت به معنای آبادی برفراز کوه است، آن هم کوه‌های زیبا و باشکوه هزار مسجد که طی زمان‌های مختلف پناهگاه خوبی برای ساکنان خود بوده‌اند.
یکی از پدیده منحصر به فرد منطقه کلات نادری، رخنمون زیبای "سازند کلات" است. توالی سنگ‌های آهک و شیل سازند کلات که در نقاطی به دلیل فرسایش و برگشت لایه‌ها شکلی شبیه به پشت اژد‌ها یا پشت دایناسوری به نمایش گذاشته است. این پدیده‌های زیبای زمین شناسی، خیلی از پژوهشگران زمین‌شناسی و کارشناسان صنعت گردشگری را بر آن داشته تا مطالعات اولیه‌ای را برای پیشنهاد و در نهایت ثبت کلات به عنوان یک ژئوپارک بین‌المللی شروع کنند. این امر نه تنها باعث شناخت پدیده‌های زمین‌شناسی منطقه و حفاظت از این آثار ملی می‌شود بلکه سبب ایجاد اشتغال برای مردم بومی و رونق در منطقه و کاهش مهاجرت به کلان شهر‌ها نیز می‌شود.
فردوسی شاعر حماسه سرای کشورمان شعر زیر را در مدح کلات نادر سروده است:
همان به که سوی کلات و چرم/ برانیم و خانه کنیم از میم
چپ و راست آباد و آب روان / بیابان چه جوییم و رنج روان
آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری کلات نادری
همان‌گونه که قبلاً اشاره شد، کلات به دلیل موقعیت کوهستانی وجاذبه‌های تاریخی و زمین‌شناسی و همچنین جاری شدن رودخانه‌ها، آبشارهای گوناگون، پوشش گیاهی متنوع در تمام سطح شهرستان، دارا بودن حیات وحش متنوع و کوه‌های سر به فلک کشیده همه ساله پذیرای گردشگران زیادی است.
از جمله پدیده‌های زیبای زمین ریخت‌شناسی (ژئومورفولوژیکی) و طبیعی کلات می‌توان به ناودیس معلق معروف در سازندهای زمین‌شناسی منطقه کلات، کوچه‌های طبیعی سازندهای آهک ساز منطقه قره‌سو، قلل آت قلاق، قله هزار ریز، غار هزار فرکد، دره آل غاری پر از استخوان، دودکش جن، دره‌های (کانیون) بسیار زیبا و عمیق همچون دره قله زو (بزرگ‌ترین دره‌های عمیق ایران در منطقه روستای قله زو واقع می‌باشد)، برونزدهای صخره ساز آهکی، رودخانه‌های پر آب ارچنگان، ایده لیک و دره قره سو و چشمه‌های فراوان آب گرم و سرد در منطقه و آبشارهای قره سو و آبشار آقداش (زوآرم)، آبشار آب گرم همیشه جوشان و آبشار اورتکند، آبشار ششوی بزرگ و جنگل ششو، آبشار نور آلی، عمارت خورشید، تخت هزار مسجد مشرف به لائین، برج سیستانی، دربند نقطه، قله ارچنگه، رودخانه و آبشارهای زاوین، منطقه حفاظت شده ارس، پره‌های دره سیستان، جنگل ارس هزار مسجد، تفرجگاه‌های لاین کهنه، روستای توریستی بابارمضان، محله جومان، گلزار ساره میدان، اولنگ حیدر و روستاهای ایده لیک، حمام قلعه و سینی از جمله مهم‌ترین تفرجگاه‌ها، مناظر طبیعی و زمین‌شناسی و آثار تاریخی شهرستان می‌باشد.
نمایی از ناودیس معلق در منطقه کلات (عکس: مجتبی طاهری)
از دیگر جاذبه‌های این شهر می‌توان به کتیبه نادری در ورودی شهر کلات، مسجد کبود گنبد کلات نادر، دربند ارغونشاه و برج‌های دیده بانی دربند ارغونشاه، و سد تاریخی شهر کلات نادری (بند نادری) اشاره کرد.
علاوه بر این موارد، طبیعت کلات خود حکایت‌ها دارد. کوه‌های مه‌گرفته، دره‌های پرآب و بوی شالیزار هر گردشگری را به وجد می‌آورد. این تنوع طبیعی در مردمان کلات هم خود را نشان می‌دهد که در گروه‌های قومی مختلف در کنار هم زندگی می‌کنند. مردم کلات، ترکیبی از اقوام کرد، ترک و فارس هستند که ترکیب‌شان در سپاه نادر نیز دیده شده است.
به دلیل موقعیت کوهستانی کلات، فقط از طریق برخی ورودی‌ها که کلاتی‌ها به آن "دربند" می‌گویند، می‌توان به آن وارد شد. در میان دربندها، گذر فعلی، دربند ارغونشاه خواهد بود که رو به جنوب است. دربندهای دیگر شامل چوب‌بست، کشتنی و دهچه رو به ترکمنستان باز می‌شود.
شرح مختصری از مهم‌ترین پدیده‌های مذکور:
آبشار ارتکند
ارتکند تنها ۱۸ کیلومتر با کلات فاصله دارد. برای رسیدن به این آبشار، پس از عبور از جنگل و دره‌ای زیبا به غاری می‌رسیم که در سوی دیگرش آبشار ۱۰ متری ارتکند قرار گرفته است. منطقه ارتکند به دلیل داشتن ارتفاعات و ناهمواری‌های طبیعی همواره مورد علاقه کوهنوردان و ورزشکاران می‌باشد.
آبشار قره سو
آبشارهای قره سو در فاصله ده کیلومتری جنوب غربی شهرستان کلات نادری در منطقه‌ای با ارتفاع حدود ۱۱۹۰ متر از سطح دریا واقع شده‌اند. قره سو یکی از مهم‌ترین آبشارهای استان خراسان رضوی به شمار می‌‌آید. بر دیوارهای دره نردبان‌های فلزی نصب شده تا مسیر رفت و آمد به آبشار را برای گردشگران آسان‌تر سازند. قره سو واژه‌ای است ترکی و به معنی "آب سیاه” است و چون بستر و کف رودخانه را سنگ‌های سیاه پوشانده، وقتی آب روی آن‌ها حرکت می‌کند، مسیر رودخانه سیاه دیده می‌شود.
آبشار قره سو(عکس: محمدرضا شیخ)
آسمان نمای آبشار قره سو(عکس: محمدرضا شیخ)
رودخانه و آبشارهای زاوین
سرزمین زیبای زاوین که رودخانه‌ای به همین نام نیز دارد سبب پراکنش درختان مثمر و غیرمثمر فراوانی در منطقه شده و ایجاد گذرگاهی چشم نواز را برای طبیعت دوستان رقم زده است که در آن کوه‌های مرتفع و کوتاه، صخره‌ها و مناظری بسیار متنوع و خیال انگیز را در حاشیه رودخانه ایجاد کرده است.
منطقه ییلاقی لایین و روستای چرم
منطقه ییلاقی لایین در30 کیلومتری شمال غربی کلات واقع شده است. آب و هوای معتدل کوهستانی و آب فراوان، این ناحیه را به سر زمینی سبز مبدل کرده است. در اردیبهشت ماه هر سال با شکفتن شقایق‌های وحشی، این مکان با دشتی از گل‌های سرخ شقایق فرش می‌شود که منظره آن هر گردشگری را شگفت زده می‌کند. در منطقه لایین روستاهای خوش آب و هوایی با تنوع گیاهی بسیار و مزارع پربار شالی همچون روستای چهار راه، بابا رمضان، سنگ دیوار، لایین کهنه و لایین نو قرار دارند.
منطقه ییلاقی لایین و روستای چرم
ایده لیک
روستای ایده لیک با داشتن کوه‌های سیستان (واقع در روستای ایده لیک و بخشی از جنگل سیستان واقع در کوه‌های هزار مسجد)، بوی شالیزار، باغ‌های زیبا و آب و هوای ییلاقی از جمله مناطق سبز و زیبای شهرستان کلات می‌باشد. وجود آب فراوان، جنگل‌های ارس و حیات‌وحش متنوع آن زمینه بسیار خوبی را برای گردشگران مهیا کرده است.
دره آل و غاری پر از استخوان
غار دره آل مکانی است با دهانه بزرگ و دیدنی و دیوارهای مرتفع و بلند است که چشمه‌ای در مجاورت آن قرار دارد. این غار در 45 کیلومتری شمال شرق مشهد در مسیر راه کلات نادری واقع شده است. غار روستای آل از دیدنی‌های این روستا است و در ابتدای جاده دره آل پس از روستاهای اندروخ و کارده قرار دارد .
این غار قدمتی بسیار دارد تا آنجا که کوه نوردان اسکلت‌هایی از انسان اولیه و ابزار همراه او را درون غار یافته‌اند. عرض غار بین یک تا 3 متر و درازای آن 100 متر است. دهانه غار را به صورت شکافی در میان سنگ بوده و دارای پرتگاه‌هایی خطرناک است.
غار دره آل
کتیبه نادری
کتیبه نادری سنگ نوشته‌ای به زبان ترکی در مدخل دربند ارغون شاه در کلات نادری و نرسیده به آبادی دربند می‌باشد که اشعار ترکی بر روی صخره بزرگی حک شده است. ارتفاع کتیبه از سطح رودخانه ۱۵ متر بوده و دارای ۲۴ بیت شعر ترکی است. اشعار متعلق به گلبن افشار از شاعران دربار نادر شاه افشار است. شعر در ستایش نادر می‌باشد و نوشتهها با حمد خدا شروع می‌شود.
کاخ خورشید
مهم‌ترین اثر تاریخی و نماد کلات "قصر خورشید" است. درست است که در زمان نادرشاه افشار بنا شده اما شواهد حاکی است بر بنایی قدیمی‌تر متعلق به دوره ایلخانی ساخته شده است. ساختمان سه طبقه در میان باغی قرار دارد که در نوع خود بسیار زیبا است. برخی می‌گویند زیرزمین کاخ نادری، محل نگهداری غنائم بوده و برخی دیگر معتقدند زندان بوده است. در طبقه همکف تالاری دیده می‌شود که دارای نقاشی‌هایی با طلاکاری و همچنین کتیبه‌ای نواری از آیات قران است. تاریخ کتبیه، سال مرگ نادر را نشان می‌دهد. کاخ خورشید در سال ۱۳۱۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
کاخ خورشید
دربند ارغونشاه
تنگه‌ای است به نام دربند کلات که ورودی اولیه به شهرستان کلات از این مکان انجام می‌گرفته است. همچنین به دروازه ارغونشاه نیز معروف می‌باشد.
دربند ارغونشاه
هزار پله نادری
منابع:
- فرهنگ جامع جاذبه‌های طبیعی و آثار تاریخی استان خراسان رضوی
-سایت‌های استانداری خراسان رضوی و فرمانداری مشهد و شهرستان کلات نادری
- https://shahraranews.ir
