پروژه زمین‌شناسی – اکتشافی شرق ایران ( ناحیه شماره 3)
توسط: جعفر طاهری
این محدوده گستره‌ای از نوار مرزی ایران با پاکستان و افغانستان واقع در شمال زاهدان تا زابل را در برمی‌گرفته و به سمت باختر گسترش داشته است.
در این ناحیه محدوده‌ای به وسعت حدود 22000 کیلومتر مربع تحت پوشش برداشت‌های اکتشافات ژئوشیمایی (به ازای هر دو کیلومتر مربع یک نمونه) که از نوامبر 1976 تا آوریل 1977 طول کشید.
کل منطقه به دو بخش بلوک غربی (km210442) و بلوک شرقی (km211442) تقسیم شده است. بلوک غربی بیشتر محل رخنمون واحدهای سنگ چینه‌ای پالئوزوئیک و مزوزوئیک و سنگ‌های آتشفشانی ترشیر و بلوک شرقی بیشتر توسط توربیدایت‌های فلیش کرتاسه و سنگ اولترامافیک، گرانیت‌های ترشیر و رسوبات نئوژن پوشیده می‌شود.
در محدوده بلوک غربی در مجموع 5100 رسوب آبراهه‌ای و 415 نمونه کانی سنگین برداشت شده است. آنالیز نمونه‌ها برای عناصر مس، سرب، روی، مولیبدن، نیکل، نقره، اورانیوم بوده است و افزون بر مطالعه کانی‌شناسی نمونه‌های کانی سنگین این دسته از نمونه‌ها برای عناصر کرم، قلع باریم و آرسنیک آنالیز شده است. در تهیه نقشه ژئوشیمی منطقه‌ای نتایج با روش‌های آماری کامپیوتری محاسبه و آنومالی‌ها نشان داده شده است.
بسیاری از آنومالی‌های درجه یک در بلوک غربی مرتبط با معادن و کانی‌سازی‌های شناخته شده هستند. آنومالی‌های عمده عبارتند از:
- نزدیک و یا اطراف معدن مس قلعه زری
- نزدیک و یا اطراف کانسار سرب سه چنگی
- نزدیک رگه‌های معدنی مس، سرب، روی، نقره و باریم پی‌کوه که دارای آثار کار قدیمی است
- جنوب معدن قلعه زری و اطراف توده دیوریتی آنومالی قلع
روند آنومالی‌های اصلی، همانند قلعه‌زری، دست کم 10 کیلومتر طول دارند (پلی‌متال مس، سرب و روی) آنومالی‌های دارای درجه اهمیت کمتر (مس، سرب و روی) در رسوبات آبراهه‌ای طول کمتری دارند.
روندهای کانی‌سازی که ممکن است در مناطق پست تداوم داشته باشند به روش نمونه‌گیری از رسوبات کالیچی زیرسطحی کنترل شده است.
تمام آنومالی‌های با درجه اهمیت کمتر می‌تواند در نمونه‌برداری با تراکم کم نواحی آبرفتی در این پروژه مربوط باشد (یک نمونه در 30-20 کیلومتر مربع)
به نظر می‌رسد تجربه استفاده از عناصر مسیریاب (Pathfinder) برای نشان دادن محدوده کانی‌سازی در این ناحیه کاربری کمی دارد.
عناصری از قبیل نقره، مولیبدن، اورانیوم، آرسنیک، قلع، جیوه و فلوئور توزیع محدودی دارند به گونه‌ای که فقط در نزدیکی نواحی کانه‌دار از مقدار زمینه فزونی نشان می‌دهند. با این همه باریم در نمونه‌های کانی سنگین به عنوان یک راهنمای مفید و سودمند برای نشان دادن محدوده‌های هدف اکتشاف پلی‌متال کاربرد دارد.
نتایج مطالعه رسوبات آبراهه‌ای نشان می‌دهد که:
الف) Cu-Pb-Zn,Ag-As-Mo-Sn-u,Bn مربوط به کانی سازی رگه‌ای باریت در بلوک غربی در نزدیکی کنتاکت سازندهای شتری و نایبند با فزونی مس بر سرب و سرب بر روی می‌باشد.
ب) کانی‌سازی رگه‌ای Cu-Pb-An-Mo-Ag در سنگ‌های آتشفشانی حدواسط کواترنری و در مواردی نزدیک به توده‌های نفوذی می‌باشد.
ج) در بلوک غربی نیکل بسیار کم می‌باشد (کمتر از ppm1000) و باریم نسبتاً بالا (همواره بیش از ppm500) کروم نیز در این بلوک کم و همواره در آبرفت‌ها کمتر از 3% است.
از نگاه ژئوشیمی ناحیه‌ای یک تقسیم‌بندی سه گانه در بلوک غربی می‌توان قائل شد:
- غرب گسل نایبند مقادیر بالای ژئوشیمی عناصر مس، سرب، روی، مولیبدن و نیکل که در رسوبات پالئوزوئیک مزوزوئیک دیده می‌شود.
- شرق گسل نایبند مقادیر پائین ژئوشیمی برای عناصر مس و به‌ویژه سرب، روی، مولیبدن و نیکل نشان‌گر ولکانیک‌های پالئوژن در دشت لوت
- نواحی دوردست‌تر به سمت شرق مقادیر متوسط برای ژئوشیمی مس، روی و نیکل معرف ولکانیک‌های نئوژن
در پهنه رسوبی، روند کنتاکت‌های مهم تریاس (شتری – نایبند) و ژوراسیک - کرتاسه با مقادیر بالای ژئوشیمی مشخص می‌شوند و به‌ویژه روند شمالی – جنوبی گسل نایبند روشن است
بررسی‌ها در بلوک شرقی شامل تهیه نقشه‌های زمین‌شناسی، بررسی‌های ژئوشیمیایی مطالعات رادیومتری و اکتشافات چکشی می‌باشد که تمامی برداشت‌های صحرایی بین ژانویه 1977 تا ماه می 1978 انجام شده است.
بلوک شرقی حدود 37000 کیلومتر مربع را پوشش می‌داده است که حدود 8000 کیلومتر مربع آن مطابق شکل 1B پوشش داده شده است.
تصویر 1A
تصویر 1B
در قالب این مطالعات اکتشافات ژئوشیمیایی، برداشت‌های رادیومتریک، اکتشافات چکشی، توجه به کانی‌های غیرفلزی در گستره‌ی منطقه انجام شده است. بر اساس اکتشافات ژئوشیمیایی 8 آنومالی درجه یک، 130 آنومالی درجه دو و در نهایت 37 آنومالی درجه 3 شناسایی شده است. آنومالی‌های درجه 1 و 2 برای انجام کارهای اکتشافی بیشتر توصیه شده است. بسیاری از آنومالی‌های دارای اهمیت بالا، پلی‌متال‌های مس، سرب و وری می‌باشند. آنومالی‌های مهمی از قلع، تنگستن، اورانیوم کمربند توده نفوذی زاهدان وجود دارد.
بررسی‌های رادیومتریک و مشاهدات صحرایی مقادیر زمینه‌ی بالا در فازهای نهایی گرانیتوئید زاهدان در کمپلکس کوه لار نشان می‌دهد. هم‌چنین واحدهای سنگ‌های آتشفشانی حد واسط تا فلسیک شمال نهبندان شواهدی از کانی‌سازی رادیواکتیو نشان داده است.
اکتشافات چکشی 82 اندیس فلزی و غیرفلزی را در این منطقه نشان داده است.
مس در طیفی از محیط‌های زمین‌شناسی دیده می‌شود اما نواحی واجد اهمیت مرتبط با کمپلکس کوه لار، آهک‌های پالئوسن، ولکانوکلاستیک‌های کمربند افیولیت ملانژ است.
مس، سرب، روی و کانی‌سازی فرعی طلا و نقره با توده‌های نفوذی کوچک مقیاس الیگوسن است.
این مطالعات توسط کنسرسیومی مرکب از مهندسان مشاور آب و خاک (تهران- ایران) و سه شرکت کانادایی:
- اکتشاف Wright Engineers Ltd. of Vancouver
- اکتشافات ژئوشیمایی و مطالعات اولیه کانی‌سنگین Bonder-Clegg and company Ltd. of Ottawa
- تهیه نقشه زمین‌شناسی اکتشاف چکشی و برداشت‌های رادیومتریک Watts, Griffis and McOuat Ltd. Of Toronto
