کرومیت
توسط: نصیر نادری
ماده معدنی کرومیت با فرمولFeCr2O4 در میان انواع فلزات از جایگاه منحصر به فردی برخوردار است. کانسارهای کرومیت در سنگ های پریدوتیتی و اولترابازیک نظیر هارزبورژیت، دونیت، پیروکسنیت و سرپانتینیت تشکیل می‌شوند. مجموعه‌های افیولیتی و افیولیت ملانژها به‌خصوص افیولیت‌های هارزبورژیتی پتانسیل بالائی از نظر وجود کرومیت به طور اقتصادی دارند. این کانه با کانی‌هایی هم‌چون اولیوین، سرپانتین و کرندوم همراه می‌باشد.
افیولیت به مجموعه‌ای از سنگ‌های با ترکیب اولترامافیک، مافیک به همراه اجزا رسوبی ریزدانه‌ای اطلاق می‌شود که در ریفت میان اقیانوسی تشکیل شده‌اند. این مجموعه دارای ضخامت 4000 تا 5000 متر بوده که از بالا به پایین بخش‌های زیر را می‌توان در آن مشاهده نمود.
- سنگ آهک پلاژیک و چرت رادیولردار: تنها واحدهای رسوبی در توالی افیولیتی که به دلیل تشکیل شدن در عمق زیاد، از نظر بافتی ریزدانه هستند. با توجه به وجود میکروفسیل‌های گلوبوترونکانا و رادیولر در این واحدهای رسوبی می‌توان سن کرتاسه پسین را به توالی افیولیتی نسبت داد.
- پیلو لاوا: گدازه‌های آتشفشانی بالشی شکل با ترکیب بازالتی است. این اشکال به دلیل عمق زیاد فوران زیردریایی جایی که فشار هیدرواستاتیک زیاد است، تشکیل شده‌اند. به دلیل واکنش با آب دریا معمولا اسپیلیتی شده و دگرسانی کانی‌های فرومنیزین نظیر پیروکسن و الیوین به کلریت و اپیدوت مشاهده می‌شود.
- دولریت (دیاباز): این واحد به صورت دایک‌های فراوانی است که به عنوان گذرگاه‌هایی برای خروج مواد مذاب و تشکیل پیلولاوای بازالتی عمل کرده‌اند. دگرسانی کلریتی و اپیدوتی را در این واحد نیز می‌توان دید.
- گابرو: سنگی با ترکیب مافیک و درونی که حضور آن نشانه تبلور آرام ماگمای بازیک در اتاقک‌های ماگمایی زیر دایک‌های دیابازی می‌باشد. بعضاً به دلیل وجود مواد فرار و فرصت کافی برای تبلور با بافت پگماتوئیدی نیز دیده می‌شوند.
- پریدوتیت: این واحد سنگی با ترکیب اولترامافیک بعضاً به صورت لایه‌ای دیده می‌شود و حجم زیادی از سری افیولیتی را به خود اختصاص می‌دهند. بر اساس حضور کانی‌های ارتوپیروکسن و یا کلینوپیروکسن به انواع لرزولیت، ورلیت و هارزبورژیت تقسیم می‌شوند. پدیده دگرسانی شایع در این واحد، سرپانتینی شدن کانی‌های فرومنیزین پیروکسن و الیوین می‌باشد. جایگیری تکتونیکی سری افیولیتی که موجب خردشدگی آن ها شده، عامل مهمی در گسترش فرآیند سرپانتینی شدن محسوب می‌شود.
کرومیت در مراحل اولیه تبلور طی فرآیند تفریق ثقلی از ماگمای اولیه جدا شده است. به دلیل همراهی الیوین با تشکیل کرومیت وجود غلاف‌های دونیتی همراه با کانسارهای کرومیتی از راهنماهای اکتشاف این ماده معدنی به شمار می‌رود. در بخش بیرونی پوشش دونیتی، هارزبورژیت وجود دارد. عمل تفریق در حین تبلور موجب تشکیل کرومیت می‌شود.
کانسارهای کرومیتی شامل کرومیت های تیپ بوشولد (کرومیت های تیپ لایه ای) و تیپ آلپی (کانسار کرومیت به صورت عدسی شکل بوده و در هارزبورژیت ها و هارزبورژیت های سرپانتینی شده بسیاری از افیولیت های آلپی مشاهده می شود) می باشند. بر اساس شواهد موجود زمین‌شناسی؛ ذخایر کرومیت شناخته شده در ایران از تیپ آلپی می باشند و وجود ذخایر تیپ لایه‌ای، گزارش نشده است.
کانسارهای کرومیت تیپ آلپی در مجموعه های اولترامافیک نوع آلپی همراه توالی های افیولیتی که بدواً در پوسته اقیانوسی تشکیل شده اند، همراه با بسیاری از کانسارهای دیگر یافت می شوند. عیار این تیپ کانسارها بیشتر از عیار کانسارهای لایه ای کرومیت می باشد.
در ایران ذخایر کرومیت شناخته شده از تیپ آلپی می باشد و با توجه به گسترش توالی‌های افیولیتی و افیولیت ملانژها و مشخص بودن موقعیت جغرافیایی آن‌ها مناطق دارای رخنمون نوارهای افیولیتی را می‌توان به‌عنوان مناطق پتانسیل دار معرفی نمود. سنگ های دربرگیرنده کرومیت در ایران از نوع سنگ‌های آذرین غنی از آهن و منیزیم (سنگ های اولترابازیک مانند هارزبورژیت، سرپانتینیت و پیروکسینیت) بوده و ذخایر کرومیت در داخل توده اولترابازیک به صورت عدسی های بزرگ و کوچک قرار گرفته اند.
در مقیاس ناحیه ای اولین قدم برای اکتشاف کانسارهای کرومیت مشخص نمودن موقعیت سنگ های اولترامافیک است. این سنگ ها ممکن است به صورت لایه های افقی و یا آنکه بصورت مجموعه های افیولیتی حادث شوند. به علت پیچیدگی ساختار زمین شناسی مجموعه های افیولیتی هنوز روش مشخص و دقیقی برای اکتشاف کانسارهای کرومیت تیپ آلپی شناخته نشده است و مهم‌ترین معیار اکتشافی این ذخایر، معیار زمین شناسی می باشد هرچند از روش های ثقل سنجی و مغناطیس سنجی در تشخیص توده‌های واقع در زیر پوشش های نازک می توان کمک گرفت. اصولاً در اکتشاف کانسارهای کرومیت آلپینی مشخص‌کردن ترکیب سنگ شناسی و بافت های سنگ، مطالعات ژئوشیمیایی سنگ میزبان و کانه کرومیت و هم‌چنین مطالعات زمین ساختی در مقیاس میکروسکپی (فولیشن ها و لینیشن ها و لایه‌بندی‌ها) و ماکروسکپی اهمیت زیادی دارند.
افیولیت‌ها بر اثر جایگیری تکتونیکی متعاقب بسته شدن اقیانوس نئوتتیس در اواخر کرتاسه تشکیل شده‌اند. ماده معدنی مورد نظر یعنی کرومیت در افق‌های زیرین توالی افیولیتی تشکیل شده، اما بر اثر درهم ریختگی تکتونیکی وضعیت هندسی اولیه خود را از دست داده است. به همین دلیل برای پی‌جویی و اکتشاف آن کند و کاوهای پراکنده‌ای صورت می‌پذیرد.
در افیولیت ملانژهای شمال‌شرق ایران واحدهای سنگی کرومیت دار مشتمل بر پریدوتیت‌های سرپانتینیزه شده، هارزبورژیت، گابرو و دونیت است که فازهای مختلف کوهزایی، تاثیرات تکتونیکی شدیدی بر آن‌ها و هم‌چنین بر عدسی‌های کرومیتی موجود در آن‌ها وارد ساخته است که از آن جمله می‌توان به کانسارهای کرومیت منطقه سبزوار اشاره نمود که دارای اشکال نامنظم هندسی بوده و بخشی از کمربند افیولیتی گرداگرد خرد قاره شرق ایران محسوب می‌شود. این منطقه که محتوی تعداد زیادی توده های کرومیت به شکل رشته ها و عدسی های بزرگ و کوچک می باشد. توده های آذرین این ناحیه در جهت تقریباً شرقی- غربی کشیده می شود و در مرحله اول از سنگ های بسیار قلیایی تشکیل می‌گردد. توده های کرومیت به صورت نامنظم ولیکن با تمرکز معین در این سنگ ها پخش شده است.
در استان خراسان رضوی مجموعه های افیولیتی در نواحی غرب شهرستان فریمان، شمال شهرستان-های تربت حیدریه، سبزوار، کاشمر و بردسکن و به مقدار جزئی در جنوب مشهد به چشم می خورد. اکتشاف و معدن‌کاری کرومیت یکی از مهم ترین مزیت‌های نسبی اقتصاد معدنی استان به شمار رفته و سرمایه‌گذاری در صنعت کرومیت و توسعه آن، تحرک اقتصادی و اشتغال گسترده و پایدار را به همراه خواهد داشت.
تعدد معادن فعال کرومیت در شهرستان های جوین، جغتای، سبزوار، تربت حیدریه، فریمان، کاشمر، زاوه، مشهد و نیشابور، خراسان رضوی را به یکی از قطب های کرومیت کشور تبدیل کرده است. تعداد کل معادن فعال کرومیت در استان، 34 مورد با مجموع ذخیره بیش از 4800000 تن و تعداد اندیس‌های معدنی و محدوده های دارای گواهی کشف کرومیت در استان بیش از 100 مورد می باشد.
در حال حاضر واحد فروکروم سبزوار یکی از واحدهای فرآوری این ماده معدنی در استان می‌باشد که در سال جاری با ظرفیت مناسب‌تری در حال کار و فعالیت می‌باشد، اما بخش قابل توجه کرومیت استان به صورت خام صادر می‌شود.
