اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق بر پایه ی برنامه ریزی علمی و عملیاتی و با تکیه بر توان کارشناسی پروژه های متعددی را به انجام رسانده و یا در دست انجام دارد.
با هدف انتقال تجربه و نیز معرفی نتیجه تلاش همکاران، در هر شماره به معرفی یک و یا چند پروژه منتخب می پردازیم.
زمین لرزه‌های اخیر
(تهدیدی بر آرامش عمومی یا فرصتی برای ارتقاء استانداردهای ساخت و ساز)
تهیه کننده: هادی شریفی، نصیر نادری
ایران با توجه به قرار گرفتن بر روی یکی از کمربندهای لرزه ای جهان (آلپ-هیمالیا) و وجود گسل-های فعال فراوان، جزو لرزه خیزترین کشورهای جهان محسوب می گردد. مطابق نقشه پهنه بندی نسبی خطر زمین لرزه، 90 درصد از مساحت کشور در پهنه خطر نسبی زیاد قرار دارد (شکل 1 ). استان خراسان رضوی با وسعت 854/118 کیلومترمربع و جمعیتی بالغ بر 6434501 نفر (آمار 1395)، چارمین استان از نظر وسعت و دومین استان به لحاظ جمعیت محسوب می گردد. از نقطه نظر لرزه¬خیزی 95 درصد استان در پهنه با خطر نسبی زیاد و 5 درصد باقی مانده در پهنه خطر نسبی خیلی زیاد قرار دارد.
شکل 1- پهنه بندی نسبی خطر زلزله در ایران (برگرفته از آیین نامه 2800، ویرایش چهارم)
این استان با داشتن حدود 55 گسل فعال قطعی و 45 گسل فعال احتمالی ( شکل 2 - نقشه گسل‌های فعال خراسان رضوی – 1393 ) از نظر ساخت و ساز، متاسفانه به جز در مناطق توسعه یافته شهری در بقیه مناطق استان وضعیت سازه ها به لحاظ ایمنی در برابر زلزله در وضعیت نامطلوبی قرار دارد. البته در مناطق شهری نیز وضعیت ایمنی سازه ها به خصوص در بافت های قدیمی و حاشیه شهر به دلیل تراکم زیاد جمعیت و عدم رعایت اصول اولیه ساخت و ساز به مراتب وخیم تر از مناطق روستایی است.
سوال اینجا مطرح می شود که چرا با وجود موارد یاد شده تاکنون تحولی در نظام و استانداردهای ساخت و ساز در کشور و یا استان انجام نشده است و یا اجرای آن به کندی پیشرفت داشته است؟
شکل 2 - نقشه گسل‌های فعال و غیرفعال خراسان رضوی
جواب این سوال را باید در دو نکته جستجو کرد:
1. طولانی بودن دروه بازگشت زمین لرزه های بزرگ و مخرب و کوتاه بودن حافظه مردم و مسئولین.
2. عدم شناخت و باور مردم و مسئولین نسبت به عواقب و آثار اجتماعی، اقتصادی و امنیتی یک زمین لرزه مخرب و در نتیجه جدی نگرفتن لزوم اولویت مطالعات لرزه ای از طرف مسئولین و رعایت استانداردهای ساخت و ساز از طرف مردم
متاسفانه هرگاه زمین لرزه ای با بزرگایی به نسبت محسوس اتفاق می افتد موجی از جلسات، مصاحبه، گزارش و بازدید و ... آغاز و بعد از گذشت زمانی کوتاه همه چیز به فراموشی سپرده می شود تا زمین لرزه بعدی که دوباره سیکل یاد شده آغاز گردد.
خوشبختانه و یا متأسفانه زمین لرزه ای اخیر در منطقه سفیدسنگ با توجه به بزرگای 1/6 و پس‌لرزه‌های آن در یازه زمانی طولانی، برای اولین بار احساس واقعی استرس و ناامنی ناشی از یک زمین لرزه واقعی آن هم با فاصله کانونی 84 کیلومتر دورتر از مشهد، را برای مردم و مسئولین تداعی نمود. شدت تاثیر این زمین لرزه به حدی بود که تا مدت ها در شبکه‌های اجتماعی بحث و بررسی در مورد لرزه خیزی شهر مشهد، محل گسل ها، راه¬کارهای ایمنی در برابر زلزله و انتشار نقشه‌های مربوط به گسل‌های استان ادامه داشت. این بار مسئولین احساس کردند که وقوع یک زمین لرزه بزرگ در شهری مانند مشهد با وجود استانداردهای بسیار ضعیف در بحث ساخت و ساز می تواند به فاجعه ای ملی و بین المللی تبدیل گردد.
بعد از زمین لرزه اخیر سفیدسنگ، زلزله های متوالی در خراسان شمالی و زلزله مجدد در منطقه سفیدسنگ فشار رسانه های اجتماعی، متخصصان و احتمال فعال شدن گسل های شمالی مشهد، مسئولین را بر آن داشت که در قدم اول طرحی با عنوان شناسایی، تدقیق و تعیین حریم گسل ها در پنج کلان شهر تهران، کرج، مشهد، کرمان و تبریز را مصوب نمایند. این مصوبه هر چند ممکن است بسیار دیر باشد اما شروع خوبی برای شروع مطالعات کاربردی در حوزه مطالعات زمین شناسی شهری خواهد بود.
خوشبختانه کسانی که در مناطق روستایی رفتار زلزله و عواقب بعدی آن را تجربه کردند خود به این نکته اذعان داشتند که دیگر حاضر نیستند حتی یک ساعت خانواده خود را در سازه ای نگه دارند که ایمنی آن تایید شده نباشد. بررسی میزان مقاومت سازه های استاندارد در زلزله سفیدسنگ (شکل 3) به خوبی نشان داد که رعایت نسبی اصول ساخت و ساز تا چه اندازه می تواند در کاهش هزینه های جانی و مالی ناشی از زمین لرزه به عنوان یک مخاطره طبیعی غیر قابل اجتناب مؤثر باشد.
شکل3- نمایی بیرونی و داخلی از سازه مهندسی ساز در روستای کوه سفید (روستا با 70 درصد تخریب)
به این نکته باید اشاره کرد که شوربختانه، روند تصمیم گیری ها در کشور ما به گونه ای شده است که در حوزه مدیریت بحران بیشتر از آن که به دنبال پیش بینی و پیشگیری باشد در پی جبران خسارت است. عدم اعتقاد به مطالعات بنیادی و کاربردی در حوزه مدیریت کلان کشور در سال های اخیر سبب افزایش تلفات در مخاطرات طبیعی شده است.
در پایان باید گفت علیرغم اینکه مخاطرات باعث ایجاد خسارات فراوان انسانی، مالی و تبعات اجتماعی می گردند اما شاید در سبک مدیریت بحران حاکم بر جامعه ما خود فرصتی باشد بر تلاش اجباری در جهت افزایش استانداردهای ایمنی در برابر آن ها به عبارت دیگر باید گفت که نمیتوان از بلایای طبیعی گریزی داشت بلکه باید با آنها زندگی کرد و همانند کشور ژاپن استانداردهای ساخت و ساز و دیگر موارد را در سازه ها رعایت نمود. به واقع اگر اصول ساخت و ساز و موارد دیگر را رعایت کنیم فرصتی را برای خود ایجاد کرده ایم تا با آرامش بیشتری زندگی کنیم و در غیر اینصورت زلزله یک تهدید جدی است که هر لحظه میتواند حادث شود.
